Als je pil je nachtrust verpest – of juist redt

Stel je voor: je begint met een SSRI omdat je depressie alles uit je zuigt. Na een week merk je iets geks. Overdag voel je je een tikje vlak maar oké, ’s nachts is het drama. Je valt niet in slaap, je wordt vroeg wakker of je dromen zijn zo intens dat je er moe van opstaat. En dan komt die twijfel: moet ik hiermee doorgaan of maakt dit me juist zieker?

Het lastige is dat depressie zelf al flink aan je slaap kan trekken. Veel mensen slapen te weinig, te onrustig of juist veel te lang. Antidepressiva komen daar bovenop met hun eigen effecten op hersenchemie en slaapfases. Dat maakt het soms lastig te zien: is het de depressie, het medicijn, of allebei?

Wat er in je brein gebeurt als je een antidepressivum slikt

De meeste antidepressiva grijpen in op boodschapperstoffen in je brein, zoals serotonine, noradrenaline en soms dopamine. Precies die stoffen spelen ook een rol bij je slaap-waakritme.

• SSRI’s (zoals citalopram, sertraline, escitalopram, paroxetine, fluoxetine) verhogen vooral serotonine.
• SNRI’s (zoals venlafaxine, duloxetine) beïnvloeden serotonine én noradrenaline.
• Tricyclische antidepressiva (zoals amitriptyline, nortriptyline) werken breder en zijn vaak sterker sederend.
• Mirtazapine en trazodon staan bekend om hun slaperig makende effect.

Serotonine en noradrenaline sturen onder andere:

• wanneer je je slaperig voelt,
• hoe diep je slaapt,
• hoeveel REM-slaap (droomslaap) je krijgt,
• hoe vaak je ’s nachts wakker wordt.

Dus ja, als je daar met medicijnen aan gaat sleutelen, is het eigenlijk logisch dat je slaap reageert.

Wanneer antidepressiva je slaap eerst slechter maken

Veel mensen merken in de eerste weken juist méér slaapproblemen. Dat is frustrerend, want je begon juist met die pillen om je beter te voelen.

Typische klachten in de eerste 2–4 weken:

• moeilijk in slaap vallen,
• ’s nachts vaak wakker worden,
• onrustige of levendige dromen,
• vroeg wakker worden en niet meer kunnen doorslapen,
• innerlijke onrust, alsof je lichaam “aan” blijft staan.

Neem Lotte, 32 jaar. Ze start met sertraline vanwege een depressie met veel piekeren. Na een paar dagen appt ze haar vriendin: “Ik dacht dat ik beter zou gaan slapen, maar ik lig tot 3 uur wakker. Dit werkt toch niet?” Haar huisarts had wel gezegd dat er bijwerkingen konden zijn, maar niet dat haar nachten zó rommelig zouden worden.

Bij veel mensen vlakt dit af na een paar weken, als het brein zich aanpast. Maar dat is geen wet van Meden en Perzen. Soms blijft de onrust, en dan moet je verder kijken.

Middel per middel: wat zie je vaak gebeuren met slaap?

SSRI’s: meer onrust, minder REM-slaap

SSRI’s worden in Nederland en België veel voorgeschreven. Qua slaap zie je vaak:

• Moeilijk inslapen (vooral bij start of dosisverhoging).
• Meer onderbrekingen in de nacht.
• Onderdrukking van REM-slaap: je droomt minder lang, maar dromen kunnen juist intenser aanvoelen.
• Bij sommige mensen: slaperigheid overdag in plaats van slapeloosheid.

Fluoxetine en sertraline staan wat vaker bekend om activerend te zijn (dus meer kans op slapeloosheid), paroxetine eerder om slaperigheid en gewichtstoename. Maar mensen reageren heel verschillend; wat bij de één onrust geeft, maakt de ander juist rustiger.

SNRI’s: activerend, soms te veel van het goede

SNRI’s zoals venlafaxine en duloxetine kunnen de motor in je brein net wat harder laten draaien. Dat helpt tegen apathie en gebrek aan energie, maar kan ook betekenen:

• lichte tot matige slapeloosheid,
• meer wakker worden in de tweede helft van de nacht,
• zweten ’s nachts, wat je slaap onderbreekt.

Bij hogere doseringen venlafaxine zie je vaker onrustige slaap en bizarre dromen. Sommige mensen beschrijven het als “half wakker, half dromen, de hele nacht door”.

Tricyclische antidepressiva: slaperig, maar niet altijd kwalitatief goed

Amitriptyline en soortgenoten worden in lage doseringen vaak juist voorgeschreven vanwege slaapproblemen of chronische pijn. Ze kunnen:

• inslapen makkelijker maken,
• nachtelijk wakker worden verminderen,
• maar ook een soort “dikke” slaap geven, met katergevoel in de ochtend.

De slaap lijkt dieper, maar is niet altijd verkwikkend. Bovendien kunnen bij hogere doseringen hartritmestoornissen en andere bijwerkingen een rol spelen, dus dit is geen onschuldige slaapmedicatie.

Mirtazapine en trazodon: de “slaappillen” onder de antidepressiva

Mirtazapine en trazodon worden in de praktijk vaak ingezet bij mensen met depressie én forse slapeloosheid.

Wat je vaak ziet:

• sneller inslapen,
• minder nachtelijk wakker worden,
• soms meer totale slaapduur.

Maar er zit een keerzijde aan:

• gewichtstoename (vooral bij mirtazapine),
• sufheid in de ochtend,
• soms moeilijker op gang komen overdag.

Neem Erik, 48 jaar, die na twee weken mirtazapine zegt: “Ik slaap als een blok, maar ik voel me overdag alsof ik door stro loop.” Zijn stemming knapt op, zijn slaap ook, maar zijn energie overdag is nog een puzzel.

Wanneer helpt een antidepressivum je slaap juist wél?

Hier wordt het interessant. Want bij veel mensen wordt de slaap uiteindelijk beter door antidepressiva, juist omdat:

• de depressie of angst afneemt,
• het piekeren minder wordt,
• paniekaanvallen ’s nachts verdwijnen,
• suïcidale gedachten minder op de voorgrond staan.

Zodra je stemming stabiliseert, zie je vaak dat:

• je slaapritme regelmatiger wordt,
• je minder lang wakker ligt,
• je je overdag minder uitgeput voelt.

Maar dat effect komt meestal pas na enkele weken tot maanden. De kunst is die eerste, rommelige fase overbruggen zonder direct te stoppen of juist eindeloos door te modderen met een middel dat niet bij je past.

Hoe weet je of je door moet gaan of moet bijsturen?

Er is geen simpele vuistregel, maar een paar vragen helpen:

• Waren je slaapproblemen er al vóór de start van het antidepressivum?
• Zijn de klachten binnen 1–2 weken na start of dosisverhoging ontstaan?
• Wordt het langzaam beter, blijft het gelijk of wordt het erger?
• Is je stemming intussen wel iets verbeterd, of helemaal niet?

Als je na 4–6 weken nog steeds:

• vrijwel niet slaapt,
• extreem vroeg wakker wordt en je ellendig voelt,
• overdag niet meer functioneert door slaaptekort,

dan is het tijd om met je arts te bespreken of:

• de dosering aangepast kan worden,
• het innametijdstip kan verschuiven (bijvoorbeeld naar de ochtend bij activerende middelen),
• er gewisseld moet worden naar een ander antidepressivum,
• er tijdelijk iets voor de slaap nodig is.

Het tijdstip van inname: kleine schuif, groot effect

Een simpele, maar vaak vergeten knop is wanneer je je medicijn inneemt.

• Bij activerende middelen (bijvoorbeeld fluoxetine, sertraline, venlafaxine) kan inname in de ochtend helpen om slapeloosheid te verminderen.
• Bij meer sederende middelen (bijvoorbeeld mirtazapine, amitriptyline) kan inname in de avond juist handig zijn om in te slapen.

Let op: dit doe je niet zomaar op eigen houtje, zeker niet bij hogere doseringen. Maar het is een heel reële optie om met je arts te bespreken.

Antidepressiva, REM-slaap en die rare dromen

Veel antidepressiva onderdrukken de REM-slaap. Dat is de fase waarin je het meest droomt en waarin je brein onder andere emotionele herinneringen verwerkt.

Gevolgen kunnen zijn:

• minder tijd in REM-slaap,
• intensere of vreemdere dromen,
• soms nachtmerries,
• gevoel van “onverwerkte emoties”.

Bij stoppen of vergeten van een dosis kun je een REM-rebound krijgen: opeens méér en heftigere dromen. Dat kan je het idee geven dat je “gek” wordt, terwijl het eigenlijk een bekend effect is van veranderingen in REM-slaap.

Slaapapneu en antidepressiva: onderschatte combinatie

Nog een valkuil: antidepressiva kunnen slaperigheid overdag geven, maar dat kan ook komen door een onderliggende slaapapneu. Zeker bij mensen met:

• overgewicht,
• luid snurken,
• ademstops ’s nachts (door partner opgemerkt),
• ochtendhoofdpijn,
• extreme slaperigheid overdag.

Soms wordt dan gedacht: “Het zal wel van de antidepressiva komen”, terwijl er eigenlijk een onbehandelde slaapstoornis speelt. Dat is precies waarom een goede slaap-anamnese bij depressie zo belangrijk is.

Waarom artsen dit best wel vaak missen

In de praktijk gaat het gesprek vaak zo:

“Hoe gaat het?”

“Ja, wel iets beter denk ik.”

“Mooi, dan gaan we zo door.”

En de slaap? Die wordt in de haast even overgeslagen. Terwijl:

• slaaptekort je depressie kan verergeren,
• slecht slapen je risico op terugval verhoogt,
• mensen soms stoppen met hun medicatie puur vanwege de nachten.

Het helpt als jij zélf expliciet benoemt:

• hoe lang je slaapt,
• hoe vaak je wakker wordt,
• hoe je je overdag voelt,
• sinds wanneer het anders is.

Een slaapdagboekje van een week (tijd van naar bed gaan, inslapen, wakker worden, dutjes) geeft vaak meer informatie dan tien vage zinnen in de spreekkamer.

Wat je zelf kunt doen – naast die pillen

Nee, slaaphygiëne lost niet alles op. Maar het is wel de basis waarop je medicijnen beter hun werk kunnen doen.

Denk aan:

• vaste tijden van opstaan en naar bed gaan (ook in het weekend),
• schermen uit minstens een half uur voor het slapen,
• geen zware maaltijden of alcohol laat op de avond,
• cafeïne beperken na de middag,
• overdag wel bewegen, maar geen hardcore workout vlak voor het slapengaan.

En dan nog iets waar veel mensen zich op verkijken: middagdutjes. Die kunnen heerlijk zijn, maar als je ’s avonds niet in slaap komt, maken ze het probleem vaak groter. Kort en vroeg op de dag kan nog, maar lange dutjes laat in de middag zijn meestal funest.

Wanneer tijdelijke slaapmedicatie wél een optie is

Artsen zijn (terecht) voorzichtig met slaapmiddelen zoals benzodiazepinen of zwaardere kalmeringsmiddelen. Ze kunnen verslavend zijn en je natuurlijke slaapstructuur verstoren.

Maar in sommige gevallen kan een korte, goed begeleide inzet helpen om:

• de eerste weken van een antidepressivum door te komen,
• extreme slapeloosheid te doorbreken,
• een vicieuze cirkel van angst om niet te slapen te verminderen.

Alternatieven die soms worden gebruikt zijn lage doseringen van sederende antidepressiva (zoals mirtazapine of trazodon) specifiek gericht op de nacht. Dat is geen snoepgoed, maar kan in overleg een verstandige tussenoplossing zijn.

Stoppen met antidepressiva: ook dan kan je slaap op hol slaan

Nog zo’n valkuil: bij het afbouwen van antidepressiva kun je opnieuw slaapproblemen krijgen. Dat kan zijn omdat:

• de depressie of angst terugkomt,
• je brein moet wennen aan minder serotonine/noradrenaline,
• je REM-slaap weer toeneemt en je meer of heftiger droomt.

Te snel stoppen of in één keer doorsnijden van de dosis vergroot de kans op:

• slapeloosheid,
• nachtmerries,
• onrustige slaap,
• “elektrische schokjes” in je hoofd (veel gehoord bij bijvoorbeeld venlafaxine of paroxetine).

Langzaam en in overleg afbouwen is dus niet overdreven voorzichtig, maar gewoon verstandig.

Wanneer moet je echt aan de bel trekken?

Zoek snel contact met je arts (of huisartsenpost) als je merkt dat:

• je meerdere nachten achter elkaar bijna niet slaapt én je je overdag niet meer veilig voelt in verkeer of op werk,
• je stemming snel verslechtert sinds de start van het antidepressivum,
• je suïcidale gedachten toenemen, vooral ’s nachts,
• je plotselinge gedragsveranderingen krijgt (bijvoorbeeld extreem opgejaagd, agressief of impulsief).

En nee, dat is niet “aanstellen”. Slaap en stemming zijn nauw verweven, en soms is snel ingrijpen gewoon nodig.

Handige bronnen om verder te lezen

Voor betrouwbare Nederlandstalige info over antidepressiva, slaap en depressie kun je kijken op:

• Thuisarts – depressie – uitleg over behandeling en medicatie.
• Gezondheidsnet – antidepressiva – toegankelijke info over soorten en bijwerkingen.
• Hersenstichting – slaap – achtergrond over slaap en het brein.

FAQ over antidepressiva en slaap

1. Is het normaal dat mijn slaap slechter wordt als ik net met antidepressiva begin?
Ja, dat komt vaak voor, vooral in de eerste 2–4 weken. Je brein moet wennen aan de veranderde balans van boodschapperstoffen. Als het na een paar weken niet afneemt of juist erger wordt, bespreek dit dan met je arts.

2. Kan ik antidepressiva gebruiken als “slaappil”?
Sommige antidepressiva (zoals mirtazapine, trazodon of lage dosering amitriptyline) worden soms juist gekozen bij mensen met depressie én ernstige slapeloosheid. Ze zijn niet bedoeld als losse slaapmedicatie zonder onderliggende psychische klachten, en ze hebben hun eigen bijwerkingen.

3. Helpt het om mijn antidepressivum ’s avonds in te nemen als ik slaperig wil worden?
Dat hangt af van het middel. Sederende middelen kunnen ’s avonds helpen, activerende middelen maken het vaak juist erger. Verander het tijdstip van inname alleen in overleg met je arts.

4. Mijn dromen zijn sinds de start van het antidepressivum heel heftig. Is dat gevaarlijk?
Heftige of vreemde dromen zijn een bekende bijwerking, vooral door veranderingen in REM-slaap. Op zich is dat niet gevaarlijk, maar als je er erg onrustig van wordt of nachtmerries krijgt, bespreek het dan. Soms kan een dosisaanpassing of ander middel helpen.

5. Hoe weet ik of mijn slechte slaap door de depressie komt of door het medicijn?
Let op het tijdsverloop. Waren de slaapproblemen er al vóór de start, dan speelt de depressie waarschijnlijk een grote rol. Veranderen de klachten duidelijk na start, dosisverhoging of stoppen, dan is het medicijn een belangrijke factor. Vaak is het een combinatie, en dat vraagt om maatwerk met je arts.