Maag in de knoop, nacht naar de knoppen: waarom je darmen je slaap slopen

Hoe je darmen je nachtrust saboteren

Het klinkt zo simpel: je gaat liggen, je doet je ogen dicht, je slaapt. Maar als je spijsvertering niet meewerkt, wordt slapen ineens topsport.

Neem Anja, 42, met jarenlange refluxklachten. Overdag gaat het nog wel, maar zodra ze gaat liggen, schiet het zuur omhoog. Ze slaapt in met twee kussens, stoot haar partner per ongeluk aan omdat ze zich constant omdraait en wordt meerdere keren per nacht wakker met een brandende keel. Overdag functioneert ze, maar op halve kracht. “Ik ben nooit echt uitgerust,” zegt ze. “Mijn lijf staat eigenlijk altijd een beetje ‘aan’.”

Dit soort verhalen hoor je vaak bij mensen met chronische aandoeningen van het maag-darmkanaal. Niet alleen de pijn of het branderige gevoel houdt je wakker. Ook angst (“krijg ik vannacht weer een aanval?”), schaamte (naar het toilet moeten als je bij iemand logeert) en frustratie spelen mee. Je lichaam is onrustig, je brein haakt vrolijk aan.

De darmen en de hersenen: een nachtelijk kletsuurtje

Je hebt vast wel eens gehoord dat je darmen je ‘tweede brein’ worden genoemd. Dat is niet alleen een leuke slogan. Je darmen en je hersenen communiceren de hele dag – en nacht – via zenuwen, hormonen en ontstekingsstoffen.

Als je darmen geïrriteerd zijn, bijvoorbeeld door een chronische ontstekingsziekte of een prikkelbare darm, sturen ze continu signalen naar je hersenen: er is onrust hier beneden. Je brein vertaalt dat in pijn, krampen, misselijkheid, maar ook in spanning en alertheid. En alertheid is nou net het tegenovergestelde van wat je nodig hebt om in slaap te vallen.

Daarnaast kan slechte slaap de darmen weer extra gevoelig maken. Minder slaap betekent vaak meer stresshormonen, een veranderde darmflora en een lagere pijndrempel. Dat verklaart waarom veel mensen zeggen: “Na een paar slechte nachten is mijn buik helemaal van slag.” Het is dus geen eenrichtingsverkeer, maar een soort vicieuze cirkel.

Waarom het ’s nachts vaak erger lijkt

Veel mensen met spijsverteringsproblemen merken: ’s avonds en ’s nachts is het eigenlijk het lastigst. Hoe kan dat?

Een paar dingen spelen mee. Overdag word je afgeleid: werk, gezin, telefoon, geluiden om je heen. ’s Avonds is het stil. Je aandacht gaat naar binnen, richting je buik. Elk krampje valt op.

Daarnaast verandert je lichaam in de loop van de dag. Je hormonen schommelen, je spierspanning neemt af, je ligt in plaats van dat je zit of loopt. Bij reflux bijvoorbeeld helpt de zwaartekracht overdag om maagzuur beneden te houden. Ga je liggen, dan verdwijnt dat voordeel. Bij een opgeblazen buik voelt plat liggen vaak benauwend en pijnlijk.

En dan is er nog de angstcomponent. Als je vaker nachten hebt gehad waarin je bijna niet kon slapen van de buikpijn of het zuur, ga je de avond al in met spanning. Je denkt: als het vannacht maar meevalt. Die spanning jaagt je zenuwstelsel aan, je hartslag blijft wat hoger, je ligt al half in de vecht-of-vluchthouding. Niet echt een recept voor diepe slaap.

Waarom artsen dit vaak onderschatten

In de spreekkamer gaat het gesprek vaak zo: “Hoe zijn de klachten overdag?” De nacht komt er soms een beetje achteraan. Terwijl juist die nachtelijke onrust enorm veel invloed heeft op je kwaliteit van leven.

Neem Karim, 29, met colitis ulcerosa. Overdag redt hij het redelijk met medicatie. Maar ’s nachts moet hij soms drie keer naar het toilet, is hij bang dat hij het niet haalt, slaapt hij in blokjes van anderhalf uur. Op papier “gaat het goed” met zijn ziekte, maar hij is kapot. Op zijn werk krijgt hij opmerkingen dat hij er moe uitziet, zelfvertrouwen keldert.

Artsen richten zich vaak op ontstekingswaarden, bloeduitslagen en scopieën. Logisch, dat is hun vak. Maar slaap wordt nog best wel vaak gezien als iets “erbij”. Terwijl slechte slaap je pijngrens verlaagt, je stemming drukt en je weerstand aantast. Met andere woorden: hoe jij slaapt, zegt veel over hoe jij écht functioneert met je chronische aandoening.

Het is dus heel terecht als jij in de spreekkamer zegt: “Mijn nachten zijn een probleem.” Dat is geen bijzaak, dat is onderdeel van je aandoening.

De bekende boosdoeners in de avond

Laten we eerlijk zijn: je hebt vast al duizend lijstjes gezien met “eet dit niet na acht uur”. Daar heb je niet zoveel aan als je chronische klachten hebt. Maar er zijn wel een paar patronen die ik in verhalen van lezers en patiënten telkens terug hoor komen.

Veel mensen met reflux of maagklachten merken dat zware, vette maaltijden laat op de avond een drama zijn. Denk aan shoarma, pizza, frituur, maar ook een groot bord pasta vlak voor het slapen. Je maag is dan nog druk bezig als jij al probeert te slapen.

Bij mensen met prikkelbare darm of chronische darmziekten hoor je vaak dat grote porties, veel rauwe groente laat op de avond, koolzuurhoudende dranken en alcohol de nacht onrustig maken. Niet omdat die dingen per se “slecht” zijn, maar omdat je darmen dan gewoon nog keihard moeten werken.

En dan is er koffie. Ja, ook die “decaf” kan soms nog wat cafeïne bevatten. En sommige mensen zijn daar nou eenmaal extra gevoelig voor. Je hoeft echt niet alles te laten, maar het kan de moeite waard zijn om een paar avonden achter elkaar te testen wat er gebeurt als je na 16.00 uur geen koffie meer drinkt.

Hoe je de cirkel kunt doorbreken (zonder je hele leven om te gooien)

Je hoeft niet ineens een perfecte slaappersoon te worden met een strak avondritueel en een suikervrij leven. Dat houdt bijna niemand vol. Maar kleine, haalbare aanpassingen kunnen wel degelijk verschil maken.

Veel mensen hebben baat bij een ‘rustige landing’ van de dag, ook voor de darmen. Dat betekent: je laatste grotere maaltijd wat eerder op de avond plannen, en later nog hooguit iets kleins en lichts nemen als je echt trek hebt. Denk aan een cracker, een beetje yoghurt (als je dat verdraagt), een banaan.

Bij reflux helpt het om het hoofdeinde van je bed iets te verhogen. Niet met drie extra kussens onder je hoofd – dan ga je in een soort knik liggen – maar door het bed zelf aan de kant van het hoofdeinde een paar centimeter hoger te zetten. Veel mensen merken dat het zuur dan minder makkelijk omhoog komt.

Ontspanning voor het slapengaan klinkt zweverig, maar is eigenlijk heel praktisch. Een warmere douche, een korte ademhalingsoefening, een rustig tv-programma in plaats van keiharde misdaadseries: het zijn allemaal signalen aan je zenuwstelsel dat het een tandje lager mag. En een rustiger zenuwstelsel betekent vaak ook een rustiger buik.

Belangrijk is ook: neem je buik serieus, maar niet elk signaal hoeft een alarmsignaal te zijn. Hoe vaker je denkt “oh nee, daar gaan we weer, dit wordt weer zo’n nacht”, hoe meer spanning je opbouwt. Soms helpt het om jezelf letterlijk toe te spreken: oké, er is onrust, dat is vervelend, maar ik ben veilig, ik doe wat ik kan. Klinkt simpel, maar dat soort zelfspraak kan je brein net even uit de paniekstand halen.

Chronische aandoening? Dan speelt vermoeidheid op de achtergrond altijd mee

Als je leeft met een chronische darmziekte, coeliakie, chronische pancreatitis of een andere langdurige spijsverteringsaandoening, dan is vermoeidheid vaak een vaste huisgenoot. Zelfs als je nachten “redelijk” gaan.

Ontstekingen, wisselende voedingstoestand, bloedarmoede, medicatie, pijn: het kost je lijf allemaal energie. Slaap is dan niet alleen rust, maar ook herstel. Als die slaap telkens onderbroken wordt door buikpijn, toiletbezoek of brandend maagzuur, kom je nooit echt bij.

Veel mensen voelen zich daar schuldig over. “Ik slaap toch acht uur, waarom ben ik dan zo moe?” Nou ja, acht uur in bed is niet hetzelfde als acht uur goede slaap. Als je vijf keer wakker wordt, ligt te piekeren, onrustig droomt omdat je buik opspeelt, dan telt dat niet als volle acht uur.

Het helpt om naar je dag te kijken alsof je een batterij bent. Waar lekt de energie weg? Alleen maar harder je best doen overdag (“niet zeuren, doorgaan”) werkt meestal averechts. Soms is het eerlijker om te zeggen: ik heb een chronische aandoening, mijn lijf heeft meer rustmomenten nodig dan dat van een gezond persoon. Dat is geen falen, dat is aanpassen.

Wanneer moet je echt aan de bel trekken?

Sommige klachten horen helaas “bij het pakket” als je darmen niet gezond zijn. Maar er zijn ook signalen waarbij je beter niet kunt afwachten.

Word je ’s nachts wakker van hevige buikpijn, koorts, bloed bij de ontlasting, gewichtsverlies zonder dat je dat wilt, of slikklachten? Dan is dat een reden om je huisarts of behandelend specialist te bellen. Zeker als je klachten duidelijk verergeren, of als je ineens heel anders slaapt dan je gewend was.

Ook als je al jaren met een diagnose rondloopt – bijvoorbeeld PDS of reflux – en je nachten worden steeds onrustiger, is het goed om opnieuw te laten kijken. Soms verandert een ziektebeeld, soms is je medicatie niet meer voldoende, soms speelt er iets anders mee zoals slaapapneu of een depressie.

En nog iets: als je merkt dat je door de slechte nachten somber wordt, nergens meer zin in hebt, tegen de avond opziet omdat je bang bent voor weer zo’n nacht… dan is dat niet “erbij”. Dat is een signaal dat je mentale gezondheid onder druk staat. Bespreek dat. Met je huisarts, je MDL-arts, of een psycholoog die ervaring heeft met chronische aandoeningen.

Samenwerken met je zorgverleners (in plaats van vechten)

Het kan frustrerend zijn als je het gevoel hebt dat je arts vooral naar je darmen kijkt en niet naar je slaap. Maar je kunt dat gesprek best wel sturen.

Je kunt bijvoorbeeld een soort slaap-dagboekje bijhouden. Niet perfect, gewoon in steekwoorden: hoe was je buik overdag, wat heb je gegeten in de avond, hoe was je avondrust, hoe vaak werd je wakker, wat voelde je dan? Neem dat mee naar je afspraak. Dat maakt jouw verhaal concreter en helpt je arts om mee te denken.

Vraag ook gerust: “Zijn er medicijnen die ik beter op een ander tijdstip kan innemen om de nacht rustiger te maken?” of “Zou een slaaponderzoek zinvol zijn, gezien mijn klachten?” Je mag dat soort dingen gewoon hardop zeggen. Jij bent degene die ’s nachts wakker ligt, niet je arts.

En soms helpt het om een andere zorgverlener erbij te betrekken. Een diëtist die meekijkt naar je avondmaaltijd. Een verpleegkundig specialist die meer tijd heeft voor praktische vragen. Een psycholoog die je helpt omgaan met angst voor de nacht. Je hoeft het niet alleen uit te zoeken.

Kleine dingen die vaak onderschat worden

Er zijn een paar ‘kleine’ factoren die verrassend veel invloed kunnen hebben op zowel je darmen als je slaap.

Beweging overdag bijvoorbeeld. Je hoeft geen marathon te lopen, maar een wandeling na het eten helpt je spijsvertering op gang, vermindert soms een opgeblazen gevoel en maakt je lichaam later op de avond vaak wat slaperiger.

Schermgebruik is zo’n andere. Niet omdat je nooit meer op je telefoon mag, maar omdat fel licht laat op de avond je biologische klok in de war kan schoppen. En als je al moeite hebt met slapen door je buik, wil je die klok liever niet extra in de war brengen.

Alcohol tenslotte. Veel mensen denken dat ze er beter van slapen omdat ze sneller indommelen. Maar de slaap wordt oppervlakkiger, je wordt vaker wakker en bij veel spijsverteringsaandoeningen irriteert alcohol ook nog eens de darmen en de maag. Dubbel onhandig dus.

Het zijn geen magische oplossingen. Maar als je met een chronische aandoening leeft, telt elk procentje winst. Een kwartiertje wandelen, één glas wijn minder, een iets lichtere avondmaaltijd – samen kan dat net het verschil maken tussen een rampnacht en een “mwah, het ging eigenlijk best oké”.

Veelgestelde vragen over spijsvertering en slaap

Maakt slechte slaap mijn darmziekte echt erger, of voelt dat alleen zo?
Slechte slaap kan ontstekingsprocessen in je lijf aanjagen en je pijndrempel verlagen. Bij aandoeningen als PDS, Crohn of colitis merk je dan vaak dat klachten sterker aanvoelen. Het is niet alleen beleving; je lijf reageert écht anders als je slaap tekortschiet.

Is het verstandig om helemaal niet meer laat op de avond te eten?
Dat hangt af van je klachten en je dagritme. Voor veel mensen werkt het goed om de laatste grotere maaltijd 2 à 3 uur voor het slapengaan te nemen. Iets kleins later op de avond kan prima, zeker als je anders wakker wordt van de honger. Overleg bij ondergewicht of gewichtsverlies altijd met je arts of diëtist.

Helpt een vast slaapritueel ook als mijn klachten vooral lichamelijk zijn?
Ja. Je lost er de oorzaak van je aandoening niet mee op, maar een voorspelbare, rustige avond helpt je zenuwstelsel kalmeren. Daardoor reageert je lichaam vaak minder heftig op prikkels, inclusief buikklachten. Het is dus een soort ondersteuning voor je lijf.

Wanneer moet ik met nachtelijke buikklachten naar de huisarts?
Als je ’s nachts wakker wordt van hevige pijn, koorts, bloed bij de ontlasting, onverklaarbaar gewichtsverlies, of als je klachten plotseling sterk veranderen, is het verstandig om je huisarts te bellen. Ook als angst voor de nacht je dagelijks leven gaat beheersen, is dat een reden om hulp te zoeken.

Kan een slaaponderzoek zinvol zijn als ik al een darmdiagnose heb?
Dat kan, zeker als je partner bijvoorbeeld merkt dat je snurkt, stopt met ademen of veel beweegt in je slaap, of als je ondanks “genoeg uren” extreem moe blijft. Soms spelen er meerdere dingen tegelijk, zoals slaapapneu of een stoornis in je slaapritme. Bespreek dit met je arts.

Meer lezen (betrouwbare Nederlandse informatie)

• Thuisarts over slaapproblemen: https://www.thuisarts.nl/slaapproblemen
• Gezondheidsnet over maag en darmen: https://www.gezondheidsnet.nl/maag-darm-lever
• Hersenstichting over slaap en hersenen: https://www.hersenstichting.nl/hersenaandoeningen/slaapproblemen/
• Slaapinstituut over slaaphygiëne: https://www.slaapinstituut.nl/slaaphygiene/