Parkinson en slapeloze nachten – wat er misgaat in je brein

Hoe Parkinson de nacht binnensluipt

Bij Parkinson denken de meeste mensen aan trillen, traag bewegen en een wat voorovergebogen houding. Maar onder de motorkap, in de hersenen, gebeurt er veel meer. De ziekte tast niet alleen de gebieden aan die met bewegen te maken hebben, maar ook de netwerken die slaap en waak reguleren.

Bij veel mensen begint het eigenlijk al onschuldig: wat lichter slapen, vaker wakker worden, een beetje draaien en woelen. Neem Karin, 62 jaar. Zij kwam bij de neuroloog vanwege stijfheid en trillen, maar toen iemand eindelijk vroeg hoe ze sliep, zei ze: “Slecht? Dat doe ik al tien jaar.” Pas later viel het kwartje dat haar rare dromen en nachtelijke onrust waarschijnlijk al vroege signalen van Parkinson waren.

Welke slaapstoornissen komen bij Parkinson voor?

Onrustige nachten: doorslapen is ineens topsport

Mensen met Parkinson worden vaak meerdere keren per nacht wakker. Soms door stijfheid of pijn, soms omdat ze moeten plassen, soms zonder duidelijke reden. Het gevolg: gefragmenteerde slaap. Je komt minder goed in de diepe slaap en de REM-slaap (de droomslaap) die zo belangrijk is voor herstel en geheugen.

Dat zorgt voor:

Moeheid overdag
Prikkelbaarheid
Minder concentratie
Meer vallen (want moe en minder scherp)

Het wrange is: hoe vermoeider je bent, hoe slechter je vaak gaat slapen. Een vicieuze cirkel waar je niet zomaar uitkomt.

REM-slaapgedragsstoornis: vechten in je dromen

Een opvallende slaapstoornis bij Parkinson is de REM-slaapgedragsstoornis (RBD). Normaal gesproken is je lichaam tijdens de droomslaap bijna volledig verlamd. Je droomt dat je rent, maar je blijft netjes liggen. Bij RBD valt die ‘verlam-knop’ deels weg. Je gaat je dromen uitvoeren.

Dat kan er zo uitzien:

Schoppen, slaan, grijpen in je slaap
Roepen, praten, soms zelfs schelden
Uit bed springen of vallen

Jan, 68 jaar, dacht jarenlang dat hij gewoon “onrustig sliep”. Tot zijn vrouw midden in de nacht een klap kreeg toen hij droomde dat hij aangevallen werd. De neuroloog herkende het beeld direct: dit past bij Parkinson en verwante aandoeningen.

Wat veel mensen niet weten: REM-slaapgedragsstoornis kan jaren vóór de eerste motorische klachten van Parkinson optreden. Er wordt zelfs onderzoek gedaan of dit een heel vroeg alarmsignaal van de ziekte kan zijn.

Rusteloze benen en nachtelijke krampen

Rusteloze benen (RLS) en nachtelijke spierkrampen komen bij Parkinson ook best wel vaak voor. Dat voelt als:

Een onrustig, kriebelend, jeukend of trekkend gevoel in de benen
Een bijna niet te onderdrukken drang om de benen te bewegen
Vooral erger in de avond en als je ligt

Gevolg: je blijft draaien, opstaan, weer gaan liggen, nog een keer opstaan. Slapen wordt een soort intervaltraining.

Slaapapneu: ademstops die vaak gemist worden

Slaapapneu – korte ademstops tijdens de slaap – komt bij Parkinson ook vaker voor. Soms door veranderingen in de hersenstam, soms door stand van kaak en keel, soms door gewichtstoename of medicatie.

Typische signalen:

Hard snurken (vaak door partner gemeld)
Ademstops in de nacht
Wakker schrikken met een snurk of gevoel van stikken
Hoofdpijn of een ‘mistig hoofd’ in de ochtend

Het vervelende: veel mensen met Parkinson zijn al moe overdag, waardoor slaapapneu makkelijk wordt afgedaan als “tja, dat hoort bij de ziekte”. Daardoor wordt het soms jaren niet herkend.

Overdag bijna in slaap vallen

Door verstoorde nachten, maar ook door de ziekte zelf en de medicatie (vooral dopamine-agonisten), kunnen mensen met Parkinson overdag plotseling in slaap vallen. Niet alleen op de bank, maar soms ook tijdens gesprekken of – gevaarlijker – achter het stuur.

Dat is niet alleen vervelend, maar kan ook echt onveilig zijn. En nee, het is niet ‘gewoon luiheid’ of ‘oud worden’; het is een bekend ziekteverschijnsel.

Wat er in de hersenen gebeurt: waarom slapen zo lastig wordt

Parkinson draait niet alleen om dopamine. Dat is misschien wel de bekendste boodschapperstof die uit balans raakt, maar zeker niet de enige.

Bij slaap zijn meerdere systemen betrokken:

Dopamine – speelt een rol in waakzaamheid, beweging en motivatie
Serotonine en noradrenaline – betrokken bij stemming, alertheid en slaap-waakritme
Acetylcholine – belangrijk voor REM-slaap en geheugen

Bij Parkinson raken al deze systemen in meer of mindere mate ontregeld. Bovendien worden hersengebieden aangetast die het dag-nachtritme en de automatische functies (ademhaling, spierspanning tijdens slaap) aansturen.

Tel daar bij op:

Stijfheid en pijn die liggen lastig maken
Veelvuldig moeten plassen door een overactieve blaas
Depressieve klachten en angst, die inslapen bemoeilijken
Medicatie die óf wakker houdt, óf juist slaperig maakt

En je hebt een recept voor een behoorlijk chaotische nacht.

Waarom artsen slaapproblemen bij Parkinson vaak onderschatten

In de spreekkamer draait het gesprek vaak om lopen, vallen, trillingen, medicatie bijstellen. Logisch, want dat zijn zichtbare problemen. Slaapproblemen blijven dan makkelijk onder de radar. Zeker als de arts er niet actief naar vraagt en de patiënt denkt: “Ach, slecht slapen hoort er nou eenmaal bij.”

Daarnaast zijn er nog wat valkuilen:

Vermoeidheid wordt snel toegeschreven aan “de ziekte zelf”, zonder verder te zoeken
Nachtelijke onrust wordt gezien als “ouderdom” of “stress”
REM-slaapgedragsstoornis wordt niet herkend als iets wat bij Parkinson past

En dat is jammer, want er is vaak wél wat te doen. Niet alles, niet perfect, maar veel meer dan alleen: “probeer maar wat vroeger naar bed te gaan”.

Wat kun je samen met je arts aanpakken?

Medicatie slimmer plannen

De timing en dosering van Parkinsonmedicatie hebben veel invloed op de nacht. Te weinig medicatie kan zorgen voor stijfheid en pijn in de nacht. Te veel, of te laat ingenomen, kan juist onrust en slapeloosheid geven.

Met de neuroloog of parkinsonverpleegkundige kun je bekijken:

Of een langwerkende vorm van levodopa voor de nacht zinvol is
Of dopamine-agonisten misschien bijdragen aan slaperigheid overdag of rare dromen
Of er slaapmedicatie nodig is – en zo ja, welke, en zo kort mogelijk

Belangrijk: zelf gaan schuiven met doseringen “om beter te slapen” is echt geen goed idee. Altijd in overleg.

Onderzoek naar specifieke slaapstoornissen

Als er een vermoeden is van REM-slaapgedragsstoornis, slaapapneu of ernstige rusteloze benen, kan een verwijzing naar een slaapcentrum of neuroloog met slaapexpertise zinvol zijn. Soms is een nachtelijk slaaponderzoek (polysomnografie) nodig.

Behandeling kan bestaan uit:

Medicatie voor REM-slaapgedragsstoornis (bijvoorbeeld clonazepam of melatonine)
CPAP-apparaat bij slaapapneu
Aanpassing van medicatie of ijzersuppletie bij rusteloze benen

Het punt is: zonder goede diagnose blijft iedereen maar wat gissen.

Pijn, stijfheid en plassen in de nacht aanpakken

Soms zijn het niet eens de hersenen zelf, maar heel praktische dingen die de nacht slopen:

Stijfheid en pijn door te weinig medicatie of een onhandig matras
Een overactieve blaas die je elk uur uit bed jaagt
Obstipatie die buikpijn geeft in de nacht

Een goede parkinsonverpleegkundige kijkt vaak breder dan alleen pillen: houding in bed, hulpmiddelen, toilet in de buurt, eventueel een plaswekker of medicatie tegen overactieve blaas.

Wat je zelf kunt doen – zonder in slaapclichés te vervallen

Ja, je kent ze wel: geen schermen in bed, geen koffie na 20.00 uur, vaste bedtijd. Het is allemaal niet onzin, maar bij Parkinson is dat vaak maar een klein stukje van de puzzel.

Wat in de praktijk vaak wél verschil maakt:

Overdag meer structuur, ’s nachts meer rust

Mensen met Parkinson hebben vaak baat bij een vrij strak dagritme. Niet alleen voor bewegen en medicijnen, maar ook voor slapen.

Denk aan:

Elke dag rond dezelfde tijd opstaan, óók in het weekend
Liever één korte powernap (maximaal 20–30 minuten) dan de hele middag dommelen
Overdag voldoende licht (liefst daglicht), zeker in de ochtend

Licht is een krachtige ‘klokzetter’ voor je biologische ritme. Een wandeling in de ochtendzon doet soms meer voor je slaap dan het zoveelste kopje kruidenthee in de avond.

De slaapkamer Parkinson-proof maken

Als je last hebt van REM-slaapgedragsstoornis of nachtelijke onrust, is veiligheid geen luxe.

Handige aanpassingen:

Bed iets lager zetten of valbescherming plaatsen
Nachtkastjes en scherpe hoeken uit de buurt van het bed
Eventueel een apart dekbed als je partner vaak hinder heeft van je bewegingen
Goede nachtverlichting die je niet verblindt, maar wel helpt om veilig naar het toilet te lopen

Bewegen overdag, maar niet tot vlak voor het slapengaan

Regelmatig bewegen verbetert bij veel mensen met Parkinson de slaapkwaliteit. Fysiotherapie, wandelen, fietsen, dansen – allemaal prima. Maar intensief sporten laat op de avond kan juist weer activerend werken.

Een vuistregel die in de praktijk vaak werkt: het zwaardere werk overdag of aan het begin van de avond, de laatste uren voor het slapen liever rustiger.

De impact op partner en gezin – de vergeten ‘slachtoffers’

Slaapproblemen bij Parkinson raken zelden maar één persoon. Partners slapen vaak net zo slecht, of nog slechter. Ze worden wakker van bewegingen, geluiden, zorgen, en liggen soms te luisteren of de ander nog wel ademt.

Dat levert spanning op in de relatie:

Een partner die uit zelfbescherming in de logeerkamer gaat slapen
Irritatie over en weer door vermoeidheid
Schuldgevoel bij degene met Parkinson: “Ik verziek zijn/haar nachtrust”

Het helpt om dit expliciet te benoemen in de spreekkamer. Partners mogen meepraten. Hun observaties over de nacht zijn vaak goud waard voor de diagnose.

Wanneer moet je echt aan de bel trekken?

Er zijn een paar situaties waarbij ‘even aankijken’ eigenlijk geen goed idee is:

Je valt overdag bijna in slaap in situaties waar je alert moet zijn (fietsen, autorijden, koken)
Je partner meldt dat je slaat, schopt of uit bed springt in je slaap
Je snurkt hard en er zijn vermoedens van ademstops
Je stemming keldert en je nachten zijn al weken of maanden slecht

In al die gevallen is het verstandig om contact op te nemen met je neuroloog, parkinsonverpleegkundige of huisarts. Niet omdat er altijd een makkelijke oplossing is, maar omdat niet zoeken naar oorzaken eigenlijk geen optie is.

Parkinson en slapen: geen luxeprobleem, maar kern van kwaliteit van leven

Goed, nou ja, ‘goed’ – slapen met Parkinson is vaak een gevecht. Maar het is geen bijzaak. Slechte slaap verergert bijna alles: stijfheid, pijn, somberheid, concentratie, valrisico. Andersom kan elke uur betere slaap wonderen doen voor hoe je de dag doorkomt.

De boodschap is dus tweeledig:

Slaapproblemen horen bij Parkinson, maar zijn niet iets waar je je maar stilletjes bij hoeft neer te leggen
Het vraagt soms wat doorvragen, volhouden en het juiste team (neuroloog, parkinsonverpleegkundige, eventueel een slaapcentrum) om uit te zoeken wat er bij jou precies speelt

En ja, misschien blijft slapen altijd een beetje een wankel evenwicht. Maar als de nachten van pure chaos naar ‘redelijk te doen’ gaan, dan is dat in het dagelijks leven vaak een groter verschil dan een kleine winst op een scorelijstje in het ziekenhuis.

Veelgestelde vragen over Parkinson en slaap

1. Kan slecht slapen een eerste teken van Parkinson zijn?
Ja, dat kan. Vooral REM-slaapgedragsstoornis (heftig bewegen en dromen uitvoeren in de slaap) kan jaren vóór de motorische klachten optreden. Ook onrustige nachten en vermoeidheid zijn soms vroege signalen, al zijn die natuurlijk veel minder specifiek.

2. Is slaapmedicatie veilig bij Parkinson?
Sommige slaapmiddelen kunnen bij Parkinson voor extra sufheid, vallen of verwardheid zorgen. Daarom is het belangrijk dat een arts met kennis van Parkinson meekijkt. Vaak wordt eerst geprobeerd de Parkinsonmedicatie en het dag-nachtritme te optimaliseren. Als er toch slaapmedicatie nodig is, dan meestal zo laag en zo kort mogelijk.

3. Helpt melatonine bij slaapproblemen door Parkinson?
Melatonine kan bij een deel van de mensen helpen, vooral bij verstoringen van het slaap-waakritme en soms bij REM-slaapgedragsstoornis. Maar het werkt niet bij iedereen en de timing van inname is belangrijk. Overleg dus altijd met je neuroloog of huisarts voordat je zelf gaat experimenteren.

4. Mag je autorijden als je overdag bijna in slaap valt?
Als je overdag plotseling in slaap valt of extreem slaperig bent, is autorijden gevaarlijk. Dit moet je met je arts bespreken. Soms is het nodig om tijdelijk niet te rijden en de medicatie aan te passen. In sommige gevallen gelden er ook regels vanuit het CBR; je arts kan je daarover informeren.

5. Waar vind ik betrouwbare informatie over Parkinson en slaap?
In Nederland en België zijn er verschillende organisaties met goede, begrijpelijke informatie. Onderaan dit artikel vind je een aantal nuttige links.

Waarom Parkinson en goed slapen zo slecht samen gaan