Je hersenen op nachtshift: wat gebeurt er in REM-slaap?

REM staat voor Rapid Eye Movement: snelle oogbewegingen. Maar eerlijk: die naam doet geen recht aan wat er in je hoofd gebeurt. Tijdens REM-slaap lijkt je brein op een druk kantoor vlak voor een deadline: overal activiteit, snel schakelen, veel intern overleg.

Onder een hersenscan zie je dat de REM-fase qua activiteit meer lijkt op wakker zijn dan op diepe slaap. Alleen: de manier waarop hersengebieden met elkaar praten, is anders. En dat heeft gevolgen voor hoe je denkt, voelt en onthoudt.

Welke hersengebieden gaan juist harder werken?

Een paar regio’s draaien tijdens REM-slaap op volle toeren. Neem Sanne, 34 jaar. Ze wordt wakker na een intense droom, hartslag omhoog, nog half in paniek. Overdag is ze nuchter en analytisch, maar ’s nachts lijkt haar brein het drama op te zoeken. Dat is geen toeval.

Actief tijdens REM-slaap zijn onder andere:

• Limbisch systeem (o.a. amygdala en hippocampus)
  Dit is het emotionele centrum en het geheugenkwartier van je brein. De amygdala reageert sterk op spanning, angst en beloning. De hippocampus helpt ervaringen om te zetten in herinneringen. Tijdens REM-slaap zie je hier veel activiteit: oude emoties worden opnieuw aangeraakt, herinneringen worden afgespeeld en soms herschikt.

• Visuele schors (occipitale kwab)
  Niet zo gek dat dromen vaak zo filmisch zijn. De gebieden die normaal je zicht verwerken, vuren vrolijk door terwijl je ogen dicht zijn. Je ziet niets van buitenaf, maar van binnen wordt er een complete bioscoopvoorstelling geprojecteerd.

• Motorische gebieden
  De hersendelen die beweging plannen en aansturen, doen soms alsof je echt aan het rennen, vechten of fietsen bent. Alleen: je spieren doen niet mee. Daar komen we zo op.

• Associatiegebieden in de cortex
  Dit zijn de plekken waar informatie uit verschillende zintuigen en geheugensystemen wordt gecombineerd. Tijdens REM-slaap worden daar nieuwe verbanden gelegd. Dat verklaart waarom dromen vaak creatief, maar ook totaal onlogisch zijn.

En welke delen worden juist afgeremd?

Opvallend: terwijl de emotionele en beeldende systemen op stoom draaien, wordt een deel van je “rationele” brein juist wat teruggeschroefd.

• Prefrontale cortex (voorhoofdskwab)
  Dit gebied helpt je overdag plannen, afwegen, relativeren en logisch redeneren. Tijdens REM-slaap is de activiteit hier duidelijk lager. Nou ja, dat merk je: in een droom vind je het prima dat je ineens op de basisschool zit met je huidige collega’s, op een fiets in een kantoor. Niemand die denkt: “Dit klopt niet.”

Die combinatie – emotie omhoog, kritisch denken omlaag – maakt dromen intens, vaak bizar en soms behoorlijk overtuigend.

Dromen als montagekamer: geheugen en REM-slaap

Neem Joris, 22 jaar, net begonnen aan een pittige studie. Na een dag vol colleges en samenvattingen droomt hij ’s nachts dat hij door een doolhof loopt vol formules, met zijn middelbare-schoolleraar wiskunde als gids. De volgende ochtend blijkt hij de stof opvallend goed te onthouden.

Dat is niet zomaar toeval. Tijdens REM-slaap gebeurt er in je geheugen een soort montageproces.

Hoe REM-slaap je herinneringen herschikt

Je hersenen slaan overdag van alles op: losse feiten, beelden, geluiden, emoties. Tijdens de nacht worden die niet simpelweg ‘gekopieerd’, maar eerder gesorteerd en opnieuw gerangschikt.

In de hippocampus wordt informatie tijdelijk opgeslagen. Tijdens slaap – en met name tijdens REM – worden patronen herhaald en doorgegeven aan de neocortex, waar langdurige opslag plaatsvindt. Onderzoekers zien tijdens REM-slaap terugkerende activatiepatronen die lijken op wat er overdag gebeurde, maar dan in een andere volgorde of combinatie.

Gevolg:

• Onbelangrijke details vervagen.
• Belangrijke verbanden tussen gebeurtenissen worden versterkt.
• Emotionele lading van herinneringen kan veranderen.

Daarom kun je na een nacht slapen soms ineens het grotere plaatje zien van iets dat je de dag ervoor maar niet begreep.

Waarom REM-slaap zo’n voedingsbodem is voor creativiteit

Omdat de prefrontale rem er deels af is, durven je hersenen ’s nachts combinaties te maken die je overdag onlogisch zou vinden. Een melodie koppelen aan een herinnering, een werkprobleem aan een gesprek dat je jaren geleden had – het kan allemaal in je droomwereld.

Mensen rapporteren vaak dat ze na een nacht met veel dromen ineens een nieuw idee hebben, een originele invalshoek, of een onverwachte oplossing. Niet zo zweverig als het klinkt: tijdens REM-slaap worden associaties gevormd die je overdag niet zo snel zou maken.

Emoties op de weegschaal: hoe REM-slaap je gevoel kalibreert

Denk aan Fatima, 41 jaar. Ze gaat gestrest naar bed na een ruzie, maar wordt de volgende ochtend wakker met het gevoel: “Oké, het is nog steeds vervelend, maar het voelt minder groot.” Grote kans dat haar hersenen ’s nachts flink hebben gedraaid aan de emotionele knoppen.

De rol van de amygdala en emotieverwerking

Tijdens REM-slaap is de amygdala extra actief. Dat klinkt alsof je juist emotioneler zou worden, maar wat er gebeurt is subtieler. Je hersenen herhalen emotioneel geladen herinneringen, maar in een andere context. Alsof ze de scherpe randjes proberen af te vijlen.

Interessant is dat tijdens REM-slaap bepaalde stresshormonen lager zijn dan overdag, terwijl de emotionele hersengebieden juist werken. Dat maakt het mogelijk om heftige gebeurtenissen opnieuw te “bekijken” zonder dat je lijf in volledige alarmstand schiet.

Dat kan helpen bij:

• Het verminderen van emotionele intensiteit van herinneringen.
• Het beter plaatsen van sociale gebeurtenissen en conflicten.
• Het herstellen van je emotionele balans na een zware dag.

Niet voor niets zie je bij langdurig slaaptekort – en zeker bij verstoorde REM-slaap – vaker prikkelbaarheid, somberheid en emotionele uitbarstingen.

Waarom je droomt dat je rent, maar niet kunt bewegen

Een van de vreemdste trucjes van de REM-slaap is de spierverlamming. Je hersenen spelen actief een film af waarin jij rent, vecht, klimt of misschien vlucht, maar je lichaam blijft liggen alsof er niets aan de hand is.

De REM-atone: bewuste rem op je spieren

In de hersenstam zit een netwerk dat tijdens REM-slaap de signalen naar je spieren onderdrukt. De motorische gebieden in je hersenen mogen best doen alsof je in actie bent, maar de uiteindelijke “uitvoer” naar armen en benen wordt tijdelijk geblokkeerd.

Dat is maar goed ook. Zonder deze rem zou je je dromen letterlijk gaan uitvoeren: uit bed springen, slaan, rennen. Er zijn slaapstoornissen waarbij die rem niet goed werkt, zoals REM-slaapgedragsstoornis. Dan zie je dat mensen hun dromen uitspelen: schoppen, roepen, soms zelfs uit bed vallen.

Aan de andere kant heb je slaapverlamming: je wordt (half) wakker terwijl de spierrem nog aan staat. Je bent helder genoeg om te beseffen dat je niet kunt bewegen, soms met hallucinaties erbij. Niet gevaarlijk, wel angstaanjagend. Ook dat heeft te maken met de grens tussen REM-slaap en wakker zijn die even niet netjes wordt bewaakt.

REM-slaap, aandacht en concentratie: de dag erna

Wat merk je hier nou overdag van? Best veel.

Mensen die structureel te weinig REM-slaap krijgen – door slaaptekort, onregelmatige diensten of middelengebruik – melden vaker:

• concentratieproblemen,
• moeite met focussen op complexe taken,
• wisselende stemming,
• minder mentale veerkracht.

Je brein gebruikt REM-slaap om informatie, emoties en verwachtingen voor de volgende dag te herorganiseren. Als dat proces telkens wordt afgekapt, bouw je een soort “achterstand” op in mentale verwerking.

REM-slaap en psychische gezondheid: een lastige dans

De relatie tussen REM-slaap en psychische klachten is ingewikkeld. Neem iemand met een depressie: vaak zie je dat de REM-slaap verandert. De REM-fase begint eerder in de nacht en is soms langer of gefragmenteerd. Dromen kunnen donkerder en zwaarder aanvoelen.

Bij angststoornissen en posttraumatische stress (PTSS) zie je iets soortgelijks: meer nachtmerries, verstoorde REM-slaap, vaker wakker tussendoor. De hersenen proberen wel te verwerken, maar de balans tussen herbeleven en verzachten raakt verstoord.

Onderzoekers kijken daarom steeds meer naar REM-slaap in relatie tot behandelingen voor depressie en trauma. Sommige antidepressiva veranderen bijvoorbeeld het REM-profiel. Hoe nuttig of onhandig dat precies is, verschilt per persoon en per middel.

Wat je zelf merkt aan je REM-slaap

Je kunt je REM-slaap thuis niet precies meten zonder apparatuur, maar je kunt wel een paar dingen in de gaten houden:

• Word je vaak wakker uit levendige dromen, vooral in de vroege ochtenduren? Grote kans dat dat REM-fases zijn.
• Heb je periodes met veel nachtmerries, zeker als je ook overdag gespannen bent? Dat kan wijzen op een emotionele overbelasting waar je brein ’s nachts mee worstelt.
• Voel je je mentaal “wattig”, snel overprikkeld en emotioneel wiebelig na een paar slechte nachten? Dat past bij verstoorde REM-slaap.

Als je partner vertelt dat je veel beweegt, schopt of roept in je slaap, kan dat weer wijzen op een probleem met de spierrem tijdens REM-slaap. Dat is iets om serieus te nemen en met een arts te bespreken.

Waarom REM-slaap niet los te zien is van de andere slaapfasen

Het is verleidelijk om REM-slaap op een voetstuk te zetten als de “belangrijkste” fase. Maar je hersenen werken liever in cycli dan in hokjes. Een gezonde nacht bestaat uit een afwisseling van:

• lichte non-REM-slaap,
• diepe non-REM-slaap,
• en REM-slaap.

In de diepe non-REM-slaap wordt er vooral “opgeruimd” en hersteld: fysieke reparatie, immuunsysteem, basisgeheugen. In REM-slaap wordt er meer gemonteerd, gevoelsmatig bijgesteld en geassocieerd.

Je kunt het vergelijken met een bedrijf:

• Overdag is het kantoor open: input, vergaderingen, chaos.
• In non-REM-slaap doet de schoonmaakdienst en de technische dienst hun werk.
• In REM-slaap zit de redactie en de montagekamer te puzzelen: wat bewaren we, wat koppelen we aan elkaar, hoe vertellen we het verhaal morgen?

Zonder goede non-REM-slaap wordt je REM-slaap ook rommelig. En zonder REM-slaap wordt je non-REM-schoonmaak minder zinvol, omdat de informatie niet goed wordt ingepast.

Wanneer moet je je zorgen maken over je REM-slaap?

Niet elk gekke droom is een probleem. Maar er zijn signalen waarbij het verstandig is om hulp te zoeken:

• Je hebt meerdere keren per week heftige nachtmerries en durft soms niet meer te gaan slapen.
• Je partner ziet dat je slaat, schopt of uit bed springt tijdens dromen.
• Je wordt vaak wakker met slaapverlamming en het geeft je veel angst.
• Je voelt je overdag structureel uitgeput, somber of labiel, terwijl je denkt dat je “genoeg uren” in bed ligt.

In dat soort gevallen is een gesprek met de huisarts of een slaaparts geen overbodige luxe. In Nederland vind je via sites als Thuisarts en de Hersenstichting meer informatie over slaapproblemen en wanneer je aan de bel moet trekken.

FAQ over hersenfuncties tijdens REM-slaap

Slaap ik lichter tijdens REM-slaap omdat mijn brein zo actief is?
Je brein is inderdaad actief, maar dat betekent niet dat je makkelijk wakker wordt. REM-slaap is juist een relatief “gesloten” toestand. Je reageert minder op sommige prikkels, maar bepaalde geluiden (zoals je naam of een babyhuiltje) kunnen je wel wakker maken.

Kun je zonder REM-slaap functioneren?
Kortdurend kun je een nacht met weinig REM-slaap hebben zonder dat je meteen instort. Maar als REM-slaap structureel wordt onderdrukt – bijvoorbeeld door chronisch slaaptekort of sommige middelen – zie je vaker stemmingsproblemen, concentratieverlies en meer fouten in complexe taken.

Waarom zijn dromen soms zo bizar en onlogisch?
Omdat de emotionele en beeldende systemen hard werken, terwijl de logische controle (prefrontale cortex) op een lager pitje staat. Daardoor accepteren je hersenen combinaties en verhaallijnen die je overdag meteen zou wegwuiven als onzin.

Heeft veel dromen betekenen dat ik goed slaap?
Niet per se. Veel dromen kan passen bij gezonde REM-slaap, maar als je voortdurend wakker schrikt, veel nachtmerries hebt of moe wakker wordt, is de kwaliteit van je slaap niet goed – ook al droom je veel.

Kun je je REM-slaap zelf verbeteren?
Je kunt de basisomstandigheden verbeteren: regelmatige bedtijden, minder alcohol en cafeïne laat op de avond, een rustige slaapkamer en genoeg totale slaaptijd. Je stuurt niet direct op “meer REM”, maar als je totale slaapkwaliteit beter wordt, herstelt je REM-profiel vaak vanzelf.

Meer lezen

Wil je verder lezen over slaap en hersenen, kijk dan eens op:

• Hersenstichting – Slaap en hersenen
• Thuisarts – Problemen met slapen
• Gezondheidsnet – Dromen en slaap