REM-slaap en PTSD – als dromen blijven vechten

Waarom juist de REM-slaap zo lastig kan zijn bij PTSD

REM-slaap is die fase waarin je ogen snel bewegen onder je oogleden, je spieren bijna volledig ontspannen zijn en je hersenen verrassend actief zijn. Dit is de periode waarin de meeste levendige dromen ontstaan. Normaal gesproken helpt deze fase om emotionele herinneringen een beetje “af te zwakken”, zodat je de volgende dag niet meer overspoeld wordt.

Bij PTSD gaat dat proces vaak mis. Mensen beschrijven hun REM-slaap niet als dromerig, maar als een soort nachtelijke heropvoering van het trauma. Niet vaag, niet symbolisch, maar scherp, rauw en herhalend.

Neem Sara, 32 jaar. Ze had een zwaar auto-ongeluk meegemaakt. Overdag functioneerde ze nog redelijk, met wat spanning in het verkeer, maar ’s nachts was het raak. In haar dromen hoorde ze weer het gekraak van metaal, rook ze benzine, voelde ze de gordel in haar borst snijden. Haar REM-slaap was eigenlijk geen verwerking, maar een herhaling.

Wat er in de hersenen gebeurt tijdens REM-slaap

Tijdens REM-slaap gebeurt er iets interessants in de hersenen:

Emotionele centra zoals de amygdala zijn behoorlijk actief.
Gebieden die met planning en controle te maken hebben (prefrontale cortex) zijn juist minder actief.
Stresshormonen zoals noradrenaline dalen normaal gesproken, waardoor emoties zachter verwerkt kunnen worden.

Bij PTSD zie je in onderzoeken dat dit patroon vaak verstoord is. De amygdala blijft overactief, de prefrontale rem is zwak en de stresssystemen blijven alerter dan je zou willen. Het resultaat: dromen die niet “gepolijst” of afgezwakt worden, maar eerder rauw en intens blijven.

REM-slaap als emotionele wasmachine – maar met een storing

Je kunt REM-slaap een beetje zien als een emotionele wasmachine. Overdag verzamel je ervaringen, ’s nachts worden ze gewassen, gesorteerd en opgevouwen in je geheugen. Bij PTSD lijkt het alsof de machine halverwege het programma vastloopt. De herinnering gaat wel de trommel in, maar komt er niet schoon en opgeruimd weer uit.

Dat verklaart ook waarom nachtmerries bij PTSD zo hardnekkig zijn. Het brein blijft als het ware proberen het trauma te verwerken, maar zonder dat het proces goed wordt afgerond. Gevolg: elke nacht opnieuw draaien, zonder echt resultaat.

Waarom sommige mensen met trauma bijna niet durven slapen

Een opvallend patroon bij PTSD is dat mensen hun eigen slaap gaan wantrouwen. Niet omdat ze niet moe zijn, maar omdat ze weten wat er kan gebeuren zodra ze wegzakken.

Tom, 41 jaar, veteraan, zei het zo: “Ik ben niet bang voor de nacht. Ik ben bang voor wat mijn hoofd doet zodra ik mijn ogen dichtdoe.” Hij bleef langer op, dronk te veel koffie, pakte soms alcohol om in slaap te vallen. Maar hoe korter en onregelmatiger zijn slaap werd, hoe erger de nachtmerries leken te worden.

Dat is de nare spiraal:

Angst voor nachtmerries → minder slapen of slaap uitstellen.
Minder slaap → verstoorde REM-slaap, vaak meer gefragmenteerd en intenser.
Verstoorde REM-slaap → meer nachtmerries en herbelevingen.
Meer nachtmerries → nog meer angst voor slaap.

Je krijgt een vicieuze cirkel waarin REM-slaap niet meer voelt als herstel, maar als bedreiging.

Wat REM-slaap normaal doet met heftige herinneringen

Om te snappen waarom PTSD zo ontwrichtend is, helpt het om even te kijken naar hoe het wél zou moeten lopen.

Bij een heftige gebeurtenis – een ongeluk, een inbraak, een nare medische ingreep – zal bijna iedereen de eerste nachten slechter slapen en meer dromen. Dat is niet per se een probleem. In de REM-slaap wordt de gebeurtenis opnieuw afgespeeld, maar met minder stresshormonen actief. De gedachte is dat je brein zo leert: “Dit was gevaarlijk, maar het is nu voorbij.” De herinnering blijft bestaan, maar de emotionele lading zakt langzaam.

Bij mensen zonder PTSD zie je vaak dat nachtmerries na een paar weken of maanden afnemen. De REM-slaap heeft zijn werk gedaan. De wasmachine draait misschien wat vaker, maar hij maakt wel af waar hij aan begonnen is.

Bij PTSD blijft die emotionele lading echter plakkerig. De herinnering blijft als het ware in HD-kwaliteit terugkomen, met geluid, geur, lichaamssensaties. De REM-slaap lijkt dan minder een verzachter, en meer een projector.

Hoe herken je dat REM-slaap een rol speelt bij je klachten?

Natuurlijk, je kunt niet zelf midden in de nacht je hersengolven meten. Maar er zijn signalen die erop wijzen dat je REM-slaap stevig betrokken is bij je PTSD-klachten:

Terugkerende, vaak zeer realistische nachtmerries over (delen van) het trauma.
Dromen die emotioneel extreem heftig zijn, ook als ze niet letterlijk het trauma herhalen.
Nachtelijk zweten, snelle hartslag, schrikachtig wakker worden.
Moeite om weer in slaap te vallen na een nachtmerrie.
Overdag een soort “mist” in je hoofd, concentratieproblemen, prikkelbaarheid.

Veel mensen met PTSD denken: “Ik heb gewoon slechte dromen” en leggen de link met REM-slaap niet. Maar juist die fase is vaak het toneel waarop het trauma zich opnieuw afspeelt.

Waarom artsen en therapeuten soms te weinig over slaap praten

Het opvallende is: in de spreekkamer gaat het bij PTSD vaak vooral over flashbacks overdag, vermijding, prikkelbaarheid. Logisch, want dat verstoort je werk, je relaties, je dagelijkse functioneren.

Maar nachtmerries en verstoorde slaap worden nogal eens gezien als een soort bijzaak: “hoort erbij”. Terwijl we uit onderzoek steeds meer zien dat slechte REM-slaap de klachten overdag kan versterken. Minder REM-slaap of sterk verstoorde REM-slaap hangt samen met:

meer negatieve stemming,
slechter geheugen,
minder emotionele rem,
en een hogere gevoeligheid voor stress.

Met andere woorden: als je de nacht niet aanpakt, blijft de dag vaak ook stroef lopen.

Gelukkig begint dat langzaam te veranderen. Steeds meer behandelrichtlijnen besteden expliciet aandacht aan slaap en nachtmerries bij PTSD.

Kun je REM-slaap bij PTSD “repareren”?

Nou ja, repareren is misschien een groot woord, maar er zijn wel degelijk manieren om de nacht minder vijandig te maken. En nee, dat gaat niet alleen over pillen.

Traumabehandeling en REM-slaap: een ongemakkelijke maar nuttige combinatie

Behandelingen zoals EMDR (Eye Movement Desensitization and Reprocessing) en traumagerichte cognitieve gedragstherapie spelen zich overdag af, maar raken direct aan wat er ’s nachts gebeurt. Bij EMDR worden oogbewegingen gebruikt die enigszins lijken op de snelle oogbewegingen in REM-slaap. Het idee is dat je brein tijdens de sessie iets doet wat normaal ’s nachts gebeurt: herinneringen opnieuw opslaan met minder emotionele lading.

Veel mensen merken dat hun nachtmerries veranderen of afnemen na een periode traumabehandeling. De REM-slaap krijgt weer meer de kans om te doen waar hij voor bedoeld is: verwerken in plaats van herhalen.

Gericht werken aan nachtmerries

Er bestaat ook een specifieke psychologische behandeling die zich richt op nachtmerries zelf: Imagery Rehearsal Therapy (IRT). Daarbij werk je overdag met het script van je nachtmerrie. Je past het verhaal bewust aan – bijvoorbeeld door het einde te veranderen of door jezelf sterker te maken in de droom – en oefent dat nieuwe script in gedachten.

Het klinkt misschien wat zweverig, maar er is best wel wat onderzoek dat laat zien dat dit de frequentie en intensiteit van nachtmerries kan verminderen. Indirect beïnvloed je zo dus ook wat er in je REM-slaap gebeurt.

Medicatie en REM-slaap: voorzichtig balanceren

Sommige middelen beïnvloeden de REM-slaap direct. Bepaalde antidepressiva onderdrukken bijvoorbeeld REM-slaap, wat nachtmerries tijdelijk kan verminderen. Er zijn ook medicijnen (zoals prazosine, vooral bekend uit buitenlandse literatuur) die specifiek op nachtmerries bij PTSD zijn onderzocht, al is de inzet daarvan in Nederland en België nog beperkt en sterk individueel.

Belangrijk: dit soort middelen zijn nooit een doe-het-zelf-oplossing. Ze grijpen in op je slaaparchitectuur en horen alleen in overleg met een arts, vaak een psychiater, ingezet te worden.

Slaaphygiëne is niet “soft” als je PTSD hebt

Het klinkt misschien wat suf als je al zware traumaklachten hebt: “werk aan je slaaphygiëne”. Maar de basisvoorwaarden voor slaap zijn niet ineens onbelangrijk omdat je PTSD hebt. Integendeel, je brein heeft alle hulp nodig.

Denk aan dingen als:

vaste bedtijden, ook in het weekend;
een slaapkamer die donker, stil en koel is;
geen zware schermprikkels vlak voor het slapengaan;
voorzichtig zijn met alcohol (maakt je REM-slaap rommelig) en cafeïne later op de dag.

Nee, dit gaat je trauma niet oplossen. Maar het kan wel net het verschil maken tussen een volledig versnipperde nacht en een slaap die tenminste íets van structuur heeft. En dat helpt weer bij het verwerken – overdag én ’s nachts.

Op sites als Thuisarts.nl en Gezondheidsnet vind je praktische informatie over beter slapen, ook al gaat het daar niet altijd specifiek over PTSD.

Wanneer is het tijd om hulp te zoeken voor je nachten?

Er is een hardnekkig idee dat je met nachtmerries “gewoon moet leren leven”. Dat is onnodig streng voor jezelf. Zeker als je trauma hebt meegemaakt, is het logisch dat je systeem ontregeld is. De vraag is niet of je je aanstelt, maar of je nog kunt functioneren.

Red flags waarbij het verstandig is om hulp in te schakelen:

Je durft bijna niet meer te gaan slapen uit angst voor nachtmerries.
Je bent overdag zo moe dat werk, studie of gezin eronder lijdt.
Je nachtmerries gaan maar niet minder, ook maanden na het trauma.
Je grijpt naar alcohol, drugs of zware slaapmiddelen om de nacht door te komen.

Je kunt beginnen bij de huisarts. Die kan met je meedenken, andere oorzaken van slecht slapen uitsluiten en je zo nodig verwijzen naar een psycholoog, psychiater of slaapcentrum. Op Thuisarts.nl staat helder uitgelegd welke stappen mogelijk zijn bij PTSD.

REM-slaap, PTSD en de lange termijn

Een verstoorde REM-slaap is niet alleen een symptoom van PTSD, maar kan ook bijdragen aan het in stand houden ervan. Er zijn aanwijzingen dat slechte of gefragmenteerde REM-slaap het risico verhoogt dat een traumatische ervaring uitmondt in langdurige PTSD.

Dat maakt slaap geen luxe, maar een serieuze pijler van herstel. Niet om je schuldig te voelen als je weer een slechte nacht hebt, maar om te onderstrepen dat het de moeite waard is om hier aandacht aan te geven – net zo serieus als therapie, medicatie of sociale steun.

Interessant is dat sommige slaap- en herseninstituten, zoals de Hersenstichting, steeds meer nadruk leggen op de rol van slaap bij psychische aandoeningen. PTSD hoort daar nadrukkelijk bij.

En nu praktisch: wat kun je zelf doen, en wat niet?

Een paar nuchtere punten, zonder mooipraterij:

Je kunt zelf werken aan een zo stabiel mogelijke slaaproutine. Dat helpt je brein om überhaupt in een ritme te komen waarin REM-slaap minder chaotisch is.
Je kunt nachtmerries bijhouden in een schrift. Niet om jezelf te kwellen, maar om patronen te zien: wanneer zijn ze erger, wat ging eraan vooraf?
Je hoeft niet te accepteren dat nachtmerries “er nu eenmaal bij horen”. Er zijn behandelingen die zich hier specifiek op richten.
Je hoeft dit niet alleen te doen. PTSD is geen karakterzwakte, en verstoorde REM-slaap is geen teken dat je “gek” bent, maar dat je brein overuren draait.

Als je iets uit dit verhaal onthoudt, laat het dan dit zijn: je nachten vertellen een deel van je traumaverhaal dat overdag vaak onderbelicht blijft. Door ook naar je REM-slaap te kijken, krijg je een completer beeld – en vaak ook meer aangrijpingspunten voor herstel.

Veelgestelde vragen over REM-slaap en PTSD

Maakt meer REM-slaap PTSD erger?
Niet per se. Het probleem is niet de hoeveelheid REM-slaap op zich, maar de kwaliteit ervan. Gefragmenteerde, onrustige REM-slaap met veel ontwaken en heftige nachtmerries hangt vaker samen met meer klachten. Een stabiel slaapritme kan juist helpen.

Zijn nachtmerries altijd een teken van PTSD?
Nee. Veel mensen hebben af en toe nachtmerries, zeker na stressvolle periodes. Bij PTSD zijn nachtmerries vaak terugkerend, sterk verbonden met een traumatische gebeurtenis en hebben ze veel impact op je dagelijks functioneren.

Helpen slaapmiddelen tegen traumagerelateerde nachtmerries?
Sommige slaapmiddelen maken je sneller slaperig, maar verbeteren de REM-slaap niet altijd. Sterker nog, bepaalde middelen verstoren juist de slaapstructuur. Daarom worden ze bij PTSD meestal terughoudend en kortdurend ingezet. Bespreek dit altijd met een arts.

Is het verstandig om overdag dutjes te doen als je ’s nachts slecht slaapt door PTSD?
Korte dutjes (20–30 minuten) kunnen soms helpen om extreme slaperigheid te doorbreken, maar lange of late dutjes kunnen je nachtelijke slaap verder ontregelen. Het is zoeken naar balans, liefst samen met een behandelaar die je situatie kent.

Kan PTSD behandelen ook nachtmerries verminderen, zonder aparte slaaptherapie?
Ja. Bij veel mensen nemen nachtmerries af als het trauma zelf beter verwerkt wordt, bijvoorbeeld via EMDR of traumagerichte CGT. Soms blijft er echter een restgroep nachtmerries over, en dan kan een gerichte nachtmerriebehandeling extra zinvol zijn.

Meer lezen over slaap en hersenen:

Als je oorlog in je hoofd blijft voeren tijdens je slaap