Als je in je slaap vecht – over REM-gedragsstoornis

Dromen horen veilig opgesloten te blijven – hier gaat het mis

Normaal gesproken is de REM-slaap (de droomslaap) een soort virtuele realiteit in je hoofd. Je hersenen zijn hartstikke actief, je droomt van alles, maar je spieren zijn vrijwel verlamd. Dat is maar goed ook, anders zouden we elke nacht een soort low-budget actiefilm in de slaapkamer opvoeren.

Bij REM Slaap Gedragsstoornis gaat dat remsysteem stuk. De hersenen schakelen de spierspanning niet goed uit. Gevolg: de droom blijft niet in je hoofd, maar krijgt een lichaam. Mensen trappen, slaan, grijpen, schreeuwen, vloeken, springen uit bed. Vaak zijn de dromen heftig: aangevallen worden, achtervolgingen, gevechten.

En nee, dit is niet gewoon “levendig dromen”. Het is een slaapstoornis die in slaaplaboratoria heel duidelijk te zien is: tijdens de REM-slaap hoort het lichaam slap te zijn, maar bij RBD zie je juist actieve spieren en soms zelfs hele bewegingen.

Hoe het er in het echte leven uitziet

Neem Erik, 62 jaar. Zijn vrouw werd meerdere keren per week wakker omdat hij haar hard wegduwde in zijn slaap. Hij riep dingen als “Pas op!” en “Ze komen eraan!”. Een keer sloeg hij zo wild om zich heen dat hij zelf uit bed viel en zijn schouder kneusde. Overdag was hij een rustige, vriendelijke man, totaal niet agressief.

Of Marijke, 55 jaar. Zij sprong ’s nachts uit bed omdat ze droomde dat ze uit een brandend huis moest vluchten. Ze rende in het donker tegen de slaapkamerdeur aan. De volgende ochtend: bult op haar hoofd, nul herinnering aan de sprong zelf, alleen aan de droom.

Dit soort verhalen lijken op nachtmerries, maar er zitten een paar duidelijke verschillen in:

De bewegingen zijn vaak heftig en doelgericht, alsof iemand écht aan het vechten of vluchten is.
De persoon is moeilijk wakker te krijgen tijdens zo’n episode.
Als je iemand wél wakker krijgt, kan die vaak heel precies de droom navertellen.
Het gebeurt vooral in de tweede helft van de nacht, wanneer er meer REM-slaap is.

Bij kinderen zie je dit trouwens bijna nooit. Als een kind ’s nachts gillend wakker wordt, gaat het meestal om nachtangsten of gewone nachtmerries. RBD is typisch iets van volwassenen, en dan vooral mannen boven de 50. Vrouwen kunnen het ook krijgen, maar minder vaak.

Waarom artsen dit best wel vaak missen

In de spreekkamer wordt nachtelijk schoppen en slaan nogal eens weggezet als “heftige dromen” of “stress”. Soms krijgt iemand het label slaapwandelen opgeplakt, terwijl dat meestal juist in de diepe niet-REM-slaap gebeurt en vaak in de eerste helft van de nacht.

Er zijn een paar redenen waarom RBD makkelijk over het hoofd wordt gezien:

Mensen schamen zich. “Ik heb mijn partner geslagen in mijn slaap” is nou niet echt iets wat je trots aan je huisarts vertelt.
Partners wennen eraan en noemen het “zijn rare nachtgedrag” of “haar wilde dromen”.
Niet elke huisarts denkt meteen aan RBD; het is minder bekend dan bijvoorbeeld slaapapneu.

Toch is het belangrijk om het te herkennen. Niet alleen om ongelukken te voorkomen, maar ook omdat RBD bij een deel van de mensen een vroege voorbode is van een neurodegeneratieve aandoening, zoals de ziekte van Parkinson of Lewy body dementie.

De link met Parkinson en andere hersenziektes

Hier wordt het verhaal even serieus. Onderzoek laat zien dat een aanzienlijk deel van de mensen met een idiopathische (dus niet door medicijnen of andere duidelijke oorzaken verklaarde) REM Slaap Gedragsstoornis in de jaren daarna een aandoening ontwikkelt als:

de ziekte van Parkinson
Lewy body dementie
multisysteematrofie

Niet iedereen, maar de percentages zijn hoog genoeg om wakker van te liggen – nou ja, figuurlijk dan. In sommige studies ontwikkelt meer dan de helft binnen 10–15 jaar een van deze aandoeningen.

Wat zou er aan de hand kunnen zijn? Het lijkt erop dat RBD soms een vroeg signaal is dat bepaalde hersengebieden die beweging en spierspanning tijdens de slaap reguleren, al aangetast zijn. Lang voordat de bekende trillingen, stijfheid of geheugenproblemen op de voorgrond treden.

Dat betekent niet dat iedereen met RBD automatisch Parkinson krijgt. Maar het is wél een reden om serieus naar de neurologische gezondheid te kijken, en om op langere termijn gevolgd te worden door een neuroloog of slaapneuroloog.

Hoe weet je of het echt om REM Slaap Gedragsstoornis gaat?

Er is geen bloedtest of simpele app die zegt: “Gefeliciteerd, u heeft RBD”. De diagnose is een combinatie van:

het verhaal van de patiënt én de bedpartner
vragenlijsten over slaapgedrag
een nachtelijk slaaponderzoek (polysomnografie) in een slaapcentrum

In zo’n slaaponderzoek wordt onder andere gekeken naar:

hersenactiviteit (EEG)
oogbewegingen (REM-slaap herken je daaraan)
hartslag en ademhaling
spierspanning in bijvoorbeeld de kin en benen
video-opnames van de nacht

Bij RBD zie je tijdens REM-slaap abnormaal veel spierspanning en soms echte bewegingen, terwijl dat normaal vrijwel afwezig is. Dat onderscheidt RBD bijvoorbeeld van nachtmerries, waarbij je droomt maar je spieren wél netjes “uit” staan.

Soms blijkt tijdens zo’n onderzoek dat er óók iets anders speelt, zoals slaapapneu. Dat kan het beeld vertroebelen en moet dan mee behandeld worden.

Oorzaken: van medicijnen tot ‘idiopathisch’

RBD kan verschillende oorzaken hebben. In grote lijnen kom je op drie groepen uit:

Idiopathisch: er is geen duidelijke uitlokkende factor, en het lijkt los te staan van andere aandoeningen op dat moment. Dit is juist de groep waarbij later vaker Parkinson-achtige ziekten ontstaan.
Geassocieerd met neurologische aandoeningen: bijvoorbeeld bij mensen die al de ziekte van Parkinson hebben, of Lewy body dementie. Daar is RBD soms een van de eerste symptomen, soms een verschijnsel dat later bijkomt.
Uitgelokt door middelen of andere aandoeningen: bepaalde antidepressiva (vooral uit de SSRI- en SNRI-groep) kunnen RBD-achtig gedrag uitlokken of verergeren. Ook ernstige narcolepsie of hersenletsels in specifieke gebieden kunnen een rol spelen.

Daarom is een goede inventarisatie van medicijnen, neurologische klachten en voorgeschiedenis belangrijk. Soms is het aanpassen van een medicijn al genoeg om de klachten sterk te verminderen.

Hoe gevaarlijk is het nou echt?

Gevaarlijk klinkt groot, maar laten we het concreet maken. Wat kan er gebeuren?

Mensen met RBD:

vallen uit bed en lopen kneuzingen, breuken of hoofdletsel op
slaan of schoppen hun partner per ongeluk
kunnen tegen meubels of muren botsen als ze uit bed springen

De verwondingen variëren van blauwe plekken tot serieuze botbreuken. Er zijn casussen beschreven van mensen die door een raam zijn gegaan of een flinke hersenschudding opliepen.

Psychisch kan het ook zwaar zijn. Veel mensen schrikken van hun eigen gedrag. “Ik ben helemaal niet agressief, waarom doe ik dit?” Partners slapen soms uit angst in een andere kamer. Relaties kunnen onder druk komen te staan.

Dus ja, het is eigenlijk niet iets om maar te negeren in de hoop dat het overwaait.

Wat je zelf meteen kunt doen (nog vóór de specialist)

Ook al heb je nog geen officiële diagnose, je kunt de slaapkamer al een stuk veiliger maken. Denk aan:

scherpe of zware voorwerpen uit de buurt van het bed halen
nachtkastjes met scherpe hoeken verplaatsen of afschermen
het bed iets van de muur afzetten zodat je niet keihard tegen de muur klapt
eventueel tijdelijk een matras naast het bed leggen als je vaak uit bed valt
in sommige gevallen: tijdelijk apart slapen om de partner te beschermen

Het klinkt misschien overdreven, maar één verkeerde val kan maanden herstel kosten. Dat is het echt niet waard.

Behandeling: het gaat niet alleen om pillen

De behandeling van REM Slaap Gedragsstoornis heeft grofweg twee sporen: veiliger slapen en de nachtelijke onrust verminderen.

De slaapkamer als veilige zone

De aanpassingen hierboven zijn geen luxe, maar eerder basis. In ernstige gevallen wordt zelfs aangeraden om het bed lager bij de grond te zetten of een soort zachte “valzone” rond het bed te maken. Het voelt misschien wat dramatisch, maar mensen die een keer hun pols of heup hebben gebroken door een nachtelijke sprong uit bed, zijn meestal snel overtuigd.

Medicijnen die vaak worden gebruikt

Er zijn twee middelen die in de praktijk vaak worden ingezet:

Clonazepam (een benzodiazepine): wordt al lang gebruikt bij RBD. Veel mensen hebben er baat bij; de nachtelijke uitbarstingen nemen duidelijk af. Nadeel: kans op sufheid overdag, valneiging bij ouderen, gewenning en verslaving bij langdurig gebruik.
Melatonine in relatief hoge doseringen: kan bij een deel van de mensen de symptomen verminderen, met meestal minder bijwerkingen dan clonazepam. Het werkt niet bij iedereen, maar wordt door de mildere bijwerkingen vaak als eerste of als aanvullende optie geprobeerd.

Welke strategie gekozen wordt, hangt af van leeftijd, andere aandoeningen, medicijngebruik en de ernst van de klachten. Bij een kwetsbare oudere met valrisico wordt bijvoorbeeld vaak voorzichtig omgegaan met benzodiazepines.

Belangrijk om te weten: de medicatie pakt de onderliggende neurologische kwetsbaarheid niet aan. Het is symptoombestrijding, maar wel een die de kwaliteit van leven en de veiligheid flink kan verbeteren.

En dan die lange termijn: moet je je zorgen maken?

De ongemakkelijke waarheid: als je een idiopathische REM Slaap Gedragsstoornis hebt, is de kans verhoogd dat je in de toekomst een Parkinson-achtige aandoening ontwikkelt. Maar niemand kan je exact vertellen of, en zo ja wanneer, dat gebeurt.

Wat wél zinnig is:

regelmatige controle bij een neuroloog of slaapneuroloog
letten op vroege signalen zoals reukverlies, subtiele stijfheid, trillen, veranderingen in schrijven of lopen, cognitieve veranderingen
leefstijlfactoren aanpakken die je hersengezondheid ondersteunen (beweging, bloeddruk, slaapkwaliteit, roken vermijden, etc.)

Het is geen doodsvonnis, maar wel een signaal om je hersenen serieus te nemen en medisch goed gevolgd te worden.

Wanneer je echt naar de huisarts moet

Als je jezelf of je partner hierin herkent – nachtelijk vechten, schoppen, uit bed springen, verwondingen – is het tijd om naar de huisarts te gaan. Neem zo mogelijk je partner mee of laat die een korte beschrijving op papier zetten. Artsen horen namelijk vaak: “Ik slaap prima”, terwijl de partner naast je denkt: “Nou, dat valt best wel mee hoor…”

Belangrijk om te melden:

hoe vaak het gebeurt
of er verwondingen zijn geweest
of je medicijnen gebruikt (zeker antidepressiva)
of er in de familie Parkinson of andere neurologische aandoeningen voorkomen

De huisarts kan je dan zo nodig verwijzen naar een slaapcentrum of neuroloog voor verder onderzoek.

Veelgestelde vragen over REM Slaap Gedragsstoornis

Is REM Slaap Gedragsstoornis hetzelfde als slaapwandelen?

Nee. Slaapwandelen gebeurt meestal in de diepe niet-REM-slaap, vaak in de eerste helft van de nacht. Mensen zijn dan moeilijk wakker te krijgen en herinneren zich er meestal niets van. Bij RBD speelt het zich juist af in de REM-slaap, vaak in de tweede helft van de nacht, en de dromen zijn vaak levendig en angstig. De bewegingen zijn meer gericht, alsof iemand echt aan het vechten of vluchten is.

Kan stress dit veroorzaken?

Stress kan dromen onrustiger maken en bestaande RBD verergeren, maar is zelden de enige oorzaak. Als iemand regelmatig heftig droomgedrag vertoont, is het verstandig om verder te kijken dan “het zal wel stress zijn” en medische oorzaken uit te sluiten.

Gaat REM Slaap Gedragsstoornis vanzelf over?

Bij een deel van de mensen die RBD krijgen door een medicijn (bijvoorbeeld een antidepressivum), kan het verminderen of verdwijnen als dat medicijn wordt aangepast. Bij idiopathische RBD of RBD in het kader van een neurologische aandoening is het meestal een chronisch probleem dat wel goed te beïnvloeden is met behandeling, maar niet echt “over” gaat.

Is het gevaarlijk om iemand wakker te maken tijdens zo’n episode?

Het is niet gevaarlijk voor de slaper zelf, maar kan wel onveilig zijn voor degene die wakker maakt. Iemand kan in paniek of in de droom blijven hangen en per ongeluk slaan of duwen. Als je iemand wakker maakt, doe dat liever van een afstand (bijvoorbeeld door te roepen of zacht aan het voeteneind te trekken) en niet met je gezicht vlak boven diegene.

Kan je dit voorkomen met betere slaaphygiëne?

Goede slaaphygiëne is altijd zinvol – vaste bedtijden, geen alcohol als slaapmutsje, schermen beperken in de avond – en kan de slaapkwaliteit verbeteren. Maar het voorkomt RBD niet. Als er echt sprake is van REM Slaap Gedragsstoornis, zijn vaak medische beoordeling en gerichte maatregelen nodig.

Meer lezen en betrouwbare info

Voor Nederlandstalige, betrouwbare informatie over slaap en hersenen kun je onder andere terecht bij:

Herken je jezelf of je partner in dit verhaal? Dan is de volgende logische stap eigenlijk simpel: maak een afspraak bij je huisarts, neem dit soort informatie mee, en zorg dat die nachtelijke actiefilm in je slaapkamer niet langer een blinde vlek blijft.

Als je in je slaap vecht, schopt en schreeuwt