Nachtmerries: vervelend, maar stiekem ook nuttig?

Waarom je brein zulke rare films draait

Stel je voor: overdag ben je druk, je slikt je stress in, je gaat door. Geen tijd om stil te staan bij die ruzie met je partner, die spanning op je werk, die ene nare gebeurtenis van jaren geleden. Je lijf slaat het op, je brein ook. En dan ga je slapen.

In je REM-slaap - dat is de slaapfase waarin je het meest droomt - gaat je brein als een soort nachtploeg aan de slag. Geheugen opruimen, emoties verwerken, dingen sorteren. En soms, nou ja, loopt dat proces nogal heftig uit de hand. Dan krijg je geen dromerige strandwandeling, maar een nachtmerrie.

Een nachtmerrie is eigenlijk een droom met turbo-emoties: angst, paniek, machteloosheid. Je schrikt er vaak wakker van, je herinnert hem goed en je bent meestal behoorlijk van slag. Dat is anders dan een gewone enge droom waar je halfdoorheen slaapt en de volgende ochtend nog maar flarden van weet.

Toch is het niet zo dat je brein je expres wil pesten. Het probeert iets. De vraag is alleen: wat precies, en wanneer helpt het je, en wanneer niet meer?

De onverwachte voordelen van een nachtmerrie

Het voelt misschien raar om te zeggen dat er voordelen zitten aan iets wat zo rot voelt. Maar als je kijkt naar wat er in je brein gebeurt, is een nachtmerrie niet alleen maar slecht nieuws.

Emotionele opruimactie in de nacht

Neem Sara, 32 jaar. Ze heeft een pittige periode achter de rug: relatie uit, veel gedoe op haar werk. Overdag houdt ze zich groot. “Gaat prima hoor”, zegt ze. Maar ‘s nachts droomt ze keer op keer dat ze alleen in een onbekende stad loopt, zonder telefoon, zonder geld. Ze wordt steeds wakker met een benauwd gevoel.

Klinkt ellendig, maar haar brein is eigenlijk bezig met een soort emotionele verwerking: gevoelens van verlies en onzekerheid krijgen ‘s nachts een vorm. Nachtmerries kunnen helpen om heftige emoties te labelen en te koppelen aan herinneringen. Je systeem probeert te snappen: wat is hier gebeurd, hoe voelt dit, wat moet ik ermee?

Dat betekent niet dat elke nachtmerrie automatisch helend is, maar het laat wel zien: je brein is aan het werk. Liever dat, dan dat alles zich alleen maar opstapelt.

Oefenen voor gevaar, zonder echte schade

Ons brein is nog behoorlijk oertijd-achtig. Vroeger was het handig als je goed kon reageren op gevaar: een wild dier, een vijandige stam, noem maar op. Dromen en nachtmerries lijken soms op een soort mentale oefening. Je wordt achtervolgd, je moet vluchten, je moet vechten of verstoppen.

Het klinkt misschien wat theoretisch, maar denk eens na: hoe vaak gaan nachtmerries over bedreiging, controleverlies, niet kunnen bewegen, niet kunnen schreeuwen? Je brein oefent scenario’s waarin je kwetsbaar bent. Dat voelt naar, maar het is ook een manier om je alarmsysteem scherp te houden.

Signaalfunctie: iets schuurt hier

Een nachtmerrie kan ook gewoon een keihard signaal zijn: “Ho, dit gaat niet goed.”

Neem Jeroen, 45 jaar. Hij vindt zichzelf niet gestrest. “Ik ben gewoon druk, hoort erbij.” Tot hij wekenlang elke nacht droomt dat hij in een auto zit zonder remmen, op een weg die steil naar beneden loopt. Hij wordt steeds zwetend wakker.

Pas als hij er met zijn huisarts over praat, valt het kwartje: hij heeft al maanden lichamelijke klachten, slaapt slecht, eet onregelmatig en staat continu aan. De nachtmerries waren eigenlijk zijn eerste serieuze alarmbel.

Zo kun je nachtmerries soms zien als een soort interne rookmelder. Niet leuk, maar wel nuttig. Zeker als ze je aanzetten om hulp te zoeken of dingen in je leven aan te passen.

Creativiteit en inzicht (ja, echt)

Het klinkt misschien een beetje zweverig, maar sommige mensen halen juist inzichten uit hun nachtmerries. Niet op het moment zelf, maar achteraf. Wat zegt dit beeld over hoe ik me voel? Waarom komt steeds hetzelfde thema terug?

Mensen die met een therapeut aan hun dromen werken, merken soms dat nachtmerries veranderen als zij in het dagelijks leven stappen zetten: grenzen aangeven, een keuze maken, rouw toelaten. De nachtmerrie wordt dan minder heftig, of krijgt een andere afloop. Dat kan best wel krachtig zijn.

Wanneer een nachtmerrie verandert in een probleem

Tot zover de “mooie” kant. Want laten we eerlijk zijn: als jij drie nachten per week gillend overeind zit, ben je niet bezig met emotionele groei, maar gewoon gebroken.

Nachtmerries worden een probleem als ze:

• vaak voorkomen
• je slaap ernstig verstoren
• ervoor zorgen dat je bang wordt om te gaan slapen
• overdag invloed hebben op je stemming, concentratie of werk

De vicieuze cirkel van nachtangst

Stel: je hebt een paar heftige nachtmerries gehad. Je gaat naar bed en denkt: als het maar niet weer gebeurt. Je ligt langer wakker, je slaapt onrustiger in, je wordt vaker wakker. Je REM-slaap kan daardoor verstoord raken, en juist bij een verstoord slaappatroon zie je vaak méér nachtmerries.

Zo ontstaat een nare cirkel: bang voor nachtmerries, slechter slapen, meer nachtmerries. En dan ben je er nog niet, want slaapgebrek maakt je overdag gevoeliger voor stress en emoties, wat de kans op nieuwe nachtmerries weer vergroot. Lekker dan.

Nachtmerries na trauma

Bij mensen met een trauma of een posttraumatische stressstoornis (PTSS) zijn nachtmerries een bekend en zwaar symptoom. De droom herhaalt bijvoorbeeld (delen van) de gebeurtenis, of roept hetzelfde gevoel van doodsangst, schaamte of machteloosheid op.

Dat is niet meer het “gewone” verwerkingswerk van je brein, maar een vastgelopen systeem. Je blijft als het ware in dezelfde nare film hangen. Dan is het niet alleen een nadeel, het is gewoon ziekmakend. Veel mensen met PTSS durven nauwelijks nog te slapen, met alle gevolgen voor hun gezondheid.

Op sites als Thuisarts en de Hersenstichting vind je goede uitleg over nachtmerries en trauma, en wanneer het verstandig is om hulp te zoeken.

Lichamelijke gevolgen van structurele nachtmerries

Als nachtmerries vaak terugkomen, slaap je meestal korter en minder diep. Dat tikt op de lange termijn aan. Je kunt denken aan:

• meer vermoeidheid en prikkelbaarheid
• concentratieproblemen
• meer foutjes op je werk of in het verkeer
• sneller emotioneel zijn, kort lontje
• verergering van angst- of stemmingsklachten

Slaap is geen luxe. Als nachtmerries je nachtrust structureel ondermijnen, gaat dat vroeg of laat ergens lekken.

Waarom sommige mensen meer nachtmerries hebben dan anderen

Het voelt soms bijna oneerlijk: de een slaapt als een roos, de ander wordt geplaagd door nachtmerries. Hoe zit dat?

Stress, angst en piekeren

Als je overdag veel piekert, een hoge basis-spanning hebt of in een stressvolle periode zit, is de kans op nachtmerries groter. Je brein heeft simpelweg meer emotioneel materiaal om ‘s nachts mee te worstelen.

Mensen met een angststoornis, depressie of andere psychische klachten hebben gemiddeld vaker nare dromen. Dat betekent niet dat je “schuldig” bent aan je nachtmerries, maar het laat wel zien dat mentale gezondheid en slaap sterk met elkaar verweven zijn.

Middelen: alcohol, drugs, medicijnen

Alcohol lijkt in eerste instantie ontspannend, maar het verstoort je slaapstructuur. Je valt sneller in slaap, maar je REM-slaap wordt onderdrukt. Later in de nacht komt die REM-slaap dan in een soort inhaalslag terug, vaak met intensere dromen en nachtmerries.

Ook sommige medicijnen (zoals bepaalde antidepressiva of middelen tegen ADHD) kunnen invloed hebben op dromen. Als je merkt dat nachtmerries begonnen zijn na een nieuwe medicatie, bespreek dat dan met je arts. Niet stoppen op eigen houtje, maar wel benoemen.

Trauma en nare ervaringen

Mensen die iets ingrijpends hebben meegemaakt - een ongeluk, geweld, misbruik, oorlog, ernstige ziekte - hebben vaker nachtmerries. Soms direct erna, soms pas jaren later. Het brein probeert letterlijk grip te krijgen op iets wat eigenlijk te groot of te heftig is.

Daar kun je vaak niet “even zelf uitkomen”. Behandeling van het onderliggende trauma (bijvoorbeeld met EMDR of traumagerichte therapie) helpt vaak ook om nachtmerries te verminderen.

Slaappatroon en onregelmatige nachten

Onregelmatig slapen, nachtdiensten, vaak te laat naar bed, veel schermgebruik vlak voor het slapen: het kan allemaal bijdragen aan onrustige REM-slaap en intensere dromen. Niet bij iedereen, maar bij gevoelige mensen zeker.

Op sites als Gezondheidsnet en gespecialiseerde slaapcentra zoals het Nederlands Slaap Instituut kun je meer lezen over gezond slapen en slaaphygiëne.

Kun je de voordelen houden en de nadelen beperken?

Als nachtmerries af en toe voorkomen, kun je ze soms zien als een soort emotionele feedback. Maar als ze je nachten verzieken, wil je vooral één ding: minder. Gelukkig zijn er een paar dingen die bewezen kunnen helpen.

Overdag voelen, scheelt ‘s nachts verwerken

Het klinkt simpel, maar het is lastig: overdag echt stilstaan bij wat je voelt. Hoe meer je alles wegdrukt, hoe groter de kans dat het ‘s nachts in volle glorie terugkomt.

Een paar ideeën:

• Schrijf ‘s avonds kort op wat je bezighoudt. Geen dagboek van tien pagina’s, maar een paar zinnen.
• Praat met iemand over wat je dwarszit: partner, vriend(in), huisarts, therapeut.
• Merk op hoe spanning in je lijf voelt. Kaken vast? Schouders omhoog? Buikpijn?

Je geeft je brein daarmee al wat verwerkingsruimte, zodat de nacht misschien iets minder heftig hoeft te zijn.

Slaaphygiëne: de saaie basis die wél helpt

Ja, het klinkt saai: vaste bedtijd, schermen uit, geen koffie laat op de avond. Maar nachtmerries gedijen goed op gebroken, onrustige slaap. Hoe stabieler je slaappatroon, hoe minder ruimte voor chaos.

Denk aan:

• een vaste tijd om naar bed te gaan en op te staan
• geen zware maaltijden vlak voor het slapen
• matig met alcohol, zeker in de avond
• een rustige, donkere slaapkamer

Meer hierover vind je bijvoorbeeld op Thuisarts - Slaapproblemen.

Met je nachtmerrie werken in plaats van ervoor wegrennen

Er bestaat een therapievorm die zich specifiek richt op nachtmerries: Imagery Rehearsal Therapy (IRT). Klinkt ingewikkeld, valt mee.

In het kort:

• je kiest een terugkerende nachtmerrie
• je schrijft hem op, maar verandert het einde in iets veiliger of positiever
• je oefent overdag herhaaldelijk met het nieuwe, aangepaste droomscenario

Je brein leert als het ware een andere afloop, en bij veel mensen worden nachtmerries daardoor minder vaak of minder heftig. Dit wordt meestal begeleid door een psycholoog, maar het idee laat al zien: je bent niet machteloos overgeleverd aan je dromen.

Wanneer is het tijd om hulp te zoeken?

Een paar duidelijke signalen dat je dit niet meer alleen hoeft te doen:

• je hebt minstens één keer per week nachtmerries en voelt je overdag uitgeput
• je bent bang om te gaan slapen
• je nachtmerries hangen samen met een trauma of nare gebeurtenis
• je krijgt sombere of angstige gedachten overdag

Begin bij je huisarts. Die kan meedenken, lichamelijke oorzaken uitsluiten en je zo nodig doorverwijzen naar een psycholoog, slaapcentrum of traumatherapeut. Op Thuisarts staat ook helder uitgelegd wat je zelf kunt doen en wanneer professionele hulp verstandig is.

Even alles op een rij: voordelen én nadelen

Als je het allemaal samenvat, ontstaat er een wat genuanceerder beeld dan “nachtmerries zijn alleen maar slecht”.

Mogelijke voordelen van nachtmerries:

• je brein verwerkt heftige emoties en ervaringen
• je interne alarmsysteem test en oefent reacties op gevaar
• ze kunnen een signaal zijn dat er overdag iets niet klopt (te veel stress, onverwerkt verdriet, trauma)
• ze kunnen, als je ermee werkt, inzicht geven in wat er in je onderbewuste speelt

Nadelen van nachtmerries:

• ze verstoren je slaap en maken je overdag moe en prikkelbaar
• ze kunnen leiden tot angst voor slapen en een vicieuze cirkel van slapeloosheid
• bij trauma kunnen ze je als het ware gevangen houden in het verleden
• op de lange termijn kunnen ze psychische klachten verergeren of in stand houden

Het punt is dus niet: nachtmerries zijn goed of slecht. Het punt is: wat zeggen jouw nachtmerries over hoe het met je gaat, en hoeveel invloed hebben ze op je leven?

FAQ over nachtmerries

Zijn nachtmerries bij kinderen normaal?

Ja, bij kinderen komen nachtmerries vaak voor, vooral tussen 3 en 7 jaar. Hun fantasie is groot, hun brein is volop aan het leren en verwerken. Zolang een kind overdag gewoon functioneert, meestal weer in slaap valt en zich getroost voelt als jij erbij bent, is het meestal normaal. Worden de nachtmerries heel frequent of extreem heftig, of verandert het gedrag overdag sterk, dan is het verstandig om dit met de huisarts te bespreken.

Helpt het om een nachtmerrie te vertellen of juist niet?

Voor veel mensen helpt het juist wél om een nachtmerrie te vertellen of op te schrijven. Het haalt de scherpste rand eraf en maakt het minder een soort geheim, dreigend iets in je hoofd. Als je merkt dat je door erover te praten juist meer angstig wordt, doe het dan bij iemand die je vertrouwt, of met een professional die weet hoe hiermee om te gaan.

Is het slecht voor je gezondheid om vaak nachtmerries te hebben?

Op zichzelf zijn nachtmerries geen schade aan je hersenen of zo. Maar doordat ze je slaap verstoren, kunnen ze op de lange termijn wel bijdragen aan vermoeidheid, somberheid, concentratieproblemen en meer stress. Daarom is het belangrijk om ze serieus te nemen als ze vaak voorkomen of je dagelijks leven beïnvloeden.

Kun je nachtmerries voorkomen met medicijnen?

Er bestaan medicijnen die soms worden ingezet bij ernstige, terugkerende nachtmerries, bijvoorbeeld bij PTSS. Dat gebeurt altijd via een arts, na een goede beoordeling van je situatie. Medicatie is meestal niet de eerste stap; vaak wordt eerst gekeken naar slaapgewoontes, psychologische behandeling en andere factoren. Stop of start nooit zelf met middelen in de hoop je dromen te beïnvloeden.

Moet ik me zorgen maken als ik vaak over dood of geweld droom?

Niet per se, maar het is wel een signaal dat er veel angst, spanning of misschien onverwerkt verdriet in je systeem zit. Het betekent niet automatisch dat je “gek” wordt of gevaarlijk bent. Wel is het verstandig om dit serieus te nemen en er met iemand over te praten, bijvoorbeeld met je huisarts of een psycholoog. Zeker als je overdag ook somber of angstig bent, is dat een belangrijke reden om hulp te zoeken.

Nachtmerries zijn dus lastige nachtgasten: ze kunnen je slopen, maar ze vertellen ook iets. Je hoeft ze niet te romantiseren, maar je mag ze wel zien als informatie. En als ze te veel worden, hoef je er echt niet alleen mee te blijven rondlopen. Er is meer hulp mogelijk dan veel mensen denken.