Altijd slaaptekort, zelfs na 10 uur in bed: wat speelt hier?

Waarom dit meer is dan ‘gewoon moe zijn’

Als je idiopathische hypersomnie hebt, ben je niet “een beetje lui” of “gewoon niet zo’n ochtendmens”. Je lichaam gedraagt zich alsof het permanent slaaptekort heeft, terwijl je vaak juist langer slaapt dan gemiddeld. Dat botst nogal met het standaardadvies: “Ga wat eerder naar bed.”

Mensen met idiopathische hypersomnie slapen vaak 9, 10, soms zelfs 12 uur per nacht. En tóch voelen ze zich overdag alsof ze nauwelijks geslapen hebben. Het is alsof je telefoon de hele nacht aan de oplader hing, maar de batterij blijft steken op 40%. De buitenkant klopt, de binnenkant niet.

Neem Sara, 29 jaar, consultant. Ze ligt doordeweeks rond 22.30 uur in bed, staat om 7.30 uur op. In het weekend slaapt ze makkelijk tot 11.00 uur. Haar smartwatch is lyrisch: “Fantastische slaapkwaliteit!” Maar Sara zelf voelt zich elke ochtend alsof ze een jetlag heeft. In vergaderingen moet ze zich letterlijk knijpen om niet weg te dommelen. Haar bloedonderzoek is normaal, haar schildklier is in orde, ijzer goed, vitamine B12 goed. Toch sleept ze zich door de dag. Dat is precies het soort verhaal dat bij idiopathische hypersomnie past.

Wat er eigenlijk misgaat in de hersenen

De eerlijke versie: we weten het nog niet precies. Vandaar ook het woord idiopathisch: er is geen duidelijke andere oorzaak aan te wijzen.

Toch zijn er wat patronen die bij veel patiënten terugkomen:

• De interne “slaapdruk” lijkt te hoog te blijven. Waar de meeste mensen na een goede nacht weer fris zijn, lijkt het bij idiopathische hypersomnie alsof die slaapdruk maar niet zakt.
• De hersenen lijken moeite te hebben met ‘wakker worden’. Niet alleen ’s ochtends, maar ook na korte dutjes. Alsof het alarmsysteem wel afgaat, maar de rest van het systeem traag opstart.
• Sommige onderzoeken suggereren dat bepaalde signaalstoffen in de hersenen (zoals GABA, dat remmend werkt) mogelijk anders functioneren, waardoor de hersenen als het ware in een soort lichte verdoving blijven.

Belangrijk: idiopathische hypersomnie is géén narcolepsie. Bij narcolepsie zie je vaak kataplexie (plotselinge spierverslapping bij emoties), verstoorde REM-slaap en soms hallucinaties bij het in- of uitslapen. Bij idiopathische hypersomnie ontbreekt dat meestal. De kernklacht is: buitensporige slaperigheid, lange slaapduur, moeilijk wakker worden en een soort “hersenmist” overdag.

Hoe voelt idiopathische hypersomnie in het dagelijks leven?

Mensen beschrijven het vaak zo:

• “Ik word wakker en heb het gevoel dat ik amper geslapen heb, terwijl de klok zegt van wel.”
• “Mijn wekker gaat, ik zet ’m uit… en een uur later schrik ik weer wakker.”
• “Als ik overdag even ga zitten, zak ik weg. Niet omdat ik wil slapen, maar omdat mijn lichaam het gewoon doet.”
• “Mijn hoofd voelt wattenachtig, concentreren kost absurd veel energie.”

Die ‘watten in je hoofd’ – vaak omschreven als brain fog – is misschien nog wel het meest onderschatte deel. Je kunt fysiek wel ergens zijn, maar mentaal loop je achter. Lezen, focussen, gesprekken volgen: alles kost meer brandstof dan je hebt.

Tom, 35 jaar, IT’er, vertelde dat hij tijdens online meetings steeds vaker zijn camera uit zette. Niet omdat hij geen zin had om gezien te worden, maar omdat hij bang was dat collega’s zouden merken dat hij zat te knikkebollen. Hij dacht lang dat hij “gewoon niet gemotiveerd” was. Tot hij merkte dat zelfs op vakantie, zonder werkstress, precies hetzelfde gebeurde.

Waarom artsen dit vaak missen

Idiopathische hypersomnie is zeldzamer dan bijvoorbeeld slaapapneu of depressieve klachten. En de symptomen overlappen met van alles: burn-out, depressie, schildklierproblemen, ijzertekort, slecht slapen door stress, noem maar op. Het is dus eigenlijk niet zo gek dat huisartsen eerst aan andere dingen denken.

Er spelen een paar hardnekkige misverstanden mee:

• “Als je zo moe bent, slaap je vast slecht.” Dat hoeft dus niet. Bij idiopathische hypersomnie is de slaap zelf vaak lang en redelijk ononderbroken.
• “Als je echt zo slaperig bent, dan val je toch overal direct in slaap?” Veel mensen met idiopathische hypersomnie vechten juist de hele dag tegen die slaap, uit angst om sociaal of op het werk weg te vallen.
• “Je bloed is goed, dus je bent gezond.” Tja, mooi, maar dat zegt niets over hoe je hersenen hun slaap-waakritme regelen.

Daarnaast is het diagnostische traject best wel gespecialiseerd. Je hebt meestal een verwijzing naar een slaapcentrum nodig, met uitgebreide slaaponderzoeken. Dat gebeurt niet na één consult bij de huisarts.

Hoe wordt idiopathische hypersomnie onderzocht?

De route is vaak ongeveer zo, al verschilt het per ziekenhuis:

Eerst: andere oorzaken uitsluiten

Voor je de stempel idiopathische hypersomnie krijgt, moet er gekeken zijn naar andere dingen die slaperigheid kunnen verklaren, zoals:

• slaapapneu
• ernstige slapeloosheid
• depressie of andere psychische aandoeningen
• middelengebruik (alcohol, bepaalde medicijnen)
• lichamelijke aandoeningen (bijvoorbeeld schildklierproblemen, bloedarmoede)

Daarom beginnen artsen meestal met een uitgebreid gesprek, vragenlijsten en bloedonderzoek. Op sites als Thuisarts.nl kun je al zien hoeveel verschillende oorzaken vermoeidheid kan hebben.

Daarna: slaaponderzoek in een slaapcentrum

Als er echt gedacht wordt aan een primaire hypersomnie, volgt vaak:

• Polysomnografie (PSG): een nacht in het slaaplab, waarin je slaap gemeten wordt (hersengolven, ademhaling, hartslag, bewegingen).
• Multiple Sleep Latency Test (MSLT): overdag doe je meerdere korte dutjes in het slaaplab. De onderzoekers kijken hoe snel je in slaap valt en of je direct in REM-slaap schiet.

Bij idiopathische hypersomnie zie je vaak dat iemand overdag heel snel in slaap valt, maar zonder de typische REM-patronen die bij narcolepsie horen. Soms wordt er ook gekeken naar je totale slaapduur, bijvoorbeeld met een langere monitoring of actigrafie (een soort slaaphorloge, maar dan medisch gebruikt).

De grote verwarring met ‘gewoon langslapers’

Niet iedereen die graag 9 uur slaapt, heeft een slaapstoornis. Sommige mensen zijn van nature langslapers en functioneren daarna prima. Het verschil zit ’m in hoe je je voelt als je wakker bent.

• Een natuurlijke langslaper voelt zich na zijn lange nacht fris en alert.
• Iemand met idiopathische hypersomnie kan 10 uur slapen en zich alsnog uitgewrongen voelen.

Dus als je denkt: “Ik slaap veel, maar ik ben daarna eigenlijk gewoon fit” – dan past dat minder bij idiopathische hypersomnie. Maar als je na lange nachten nog steeds rondloopt alsof je elk moment kunt omvallen, dan is het verhaal anders.

Ochtenddrama: slaapdronken en niet vooruit te branden

Een opvallend kenmerk is het zogeheten slaapdronken zijn: extreem verward, traag en niet aanspreekbaar in de eerste 30–60 minuten na het wakker worden. Niet gewoon “ik ben geen ochtendmens”, maar echt alsof je half onder narcose ligt.

Partners beschrijven soms dat ze iemand meerdere keren wakker moeten maken, dat er rare, onsamenhangende antwoorden komen, of dat iemand zich later niets meer herinnert van dat eerste halfuur. Wekkers worden uit reflex uitgezet of snooze-knoppen eindeloos ingedrukt.

Dat is niet alleen onhandig, het is ook gevaarlijk. Denk aan autorijden in de vroege ochtend, of zorgberoepen met nachtdiensten. Je wilt eigenlijk niet in die slaapdronken fase verantwoordelijk zijn voor iets belangrijks.

Behandeling: er is wél iets te doen, maar het is geen toverstokje

Idiopathische hypersomnie gaat meestal niet vanzelf weg. Maar er zijn wel mogelijkheden om het dragelijker te maken. De behandeling is vaak een combinatie van medicatie en leefstijlaanpassingen.

Medicatie om wakkerder te worden

Slaapcentra schrijven soms middelen voor die de waakzaamheid verhogen. Denk aan middelen uit de categorie ‘waakzaamheidsbevorderende medicatie’ of bepaalde stimulerende middelen. Welke precies, hangt af van je medische voorgeschiedenis, andere medicijnen en bijwerkingen.

Belangrijk om te weten:

• Deze middelen maken je niet normaal uitgeslapen, ze helpen je vooral om minder overweldigd te worden door slaperigheid.
• Ze zijn geen vervanging voor voldoende nachtrust.
• Ze kunnen bijwerkingen geven, zoals hartkloppingen, hoofdpijn of prikkelbaarheid.

Hierover beslis je altijd samen met een neuroloog of somnoloog. Op sites als de Hersenstichting vind je meer achtergrond over hersenaandoeningen en behandelingen, al is idiopathische hypersomnie daar soms nog maar beperkt beschreven.

Leefstijl: geen wondermiddel, wel ondersteuning

En dan de minder spectaculaire, maar toch belangrijke kant: hoe richt je je leven in?

Een paar dingen die mensen vaak als helpend ervaren:

• Strakke slaaproutine: elke dag rond dezelfde tijd naar bed en opstaan, ook in het weekend. Saai, ja. Maar je hersenen houden van voorspelbaarheid.
• Realistische planning: zware taken in je ‘beste uren’ plannen. Voor veel mensen met idiopathische hypersomnie is dat eind van de ochtend of begin van de middag.
• Korte rustmomenten: niet per se lange dutjes (die kunnen je juist nog suffer maken), maar wel geplande pauzes waarin je even niet hoeft te presteren.
• Voorzichtig met alcohol en zware maaltijden ’s avonds: die kunnen je slaapkwaliteit net dat beetje onderuit halen dat je je nog slechter voelt.

Op platforms zoals Gezondheidsnet vind je algemene tips over slaaphygiëne. Die lossen idiopathische hypersomnie niet op, maar kunnen wel net wat ruis weghalen.

Werk, studie en relaties: de onzichtbare schade

Een van de lastigste kanten is dat je er aan de buitenkant vaak prima uitziet. Geen gips, geen rolstoel, geen infuus. Alleen maar… moe. En moe is in onze cultuur bijna normaal geworden.

Toch heeft idiopathische hypersomnie impact op:

• Werk: meer fouten, trager werken, minder concentratie. Sommige mensen vallen uit of moeten hun uren aanpassen.
• Studie: colleges missen door ochtendslaap, wegdommelen tijdens hoorcolleges, moeilijker studeren voor tentamens.
• Relaties: misverstanden (“Je hebt weer afgezegd, heb je geen zin?”), frustratie bij partners, schuldgevoel bij jezelf.

Kim, 24 jaar, student, vertelde dat ze haar vrienden steeds vaker moest afzeggen voor feestjes: “Als ik om 23.00 uur nog ergens moet zijn, ben ik eigenlijk gewoon niet meer aanspreekbaar. Maar ja, probeer dat maar eens uit te leggen zonder dat mensen denken dat je geen zin hebt.”

Het helpt om de aandoening te benoemen als die diagnose er is. “Ik heb een slaapstoornis waarbij ik extreem slaperig ben, ook al slaap ik veel.” Dat klinkt anders dan: “Ik ben gewoon altijd moe.”

Wanneer is het tijd om een slaapcentrum in te schakelen?

Een paar signalen dat je verder moet kijken dan ‘ik ben wat moe’:

• Je slaapt structureel 8 uur of meer, maar voelt je overdag tóch alsof je nauwelijks geslapen hebt.
• Je valt overdag regelmatig (ongewild) bijna in slaap, bijvoorbeeld achter je computer, in de trein of tijdens gesprekken.
• Je hebt al bloedonderzoek gehad en leefstijlaanpassingen geprobeerd, zonder duidelijke verbetering.
• Je omgeving merkt dat je vaak extreem duf bent, traag reageert of ’s ochtends nauwelijks wakker te krijgen bent.

In dat geval is het redelijk om met je huisarts te bespreken of een verwijzing naar een slaapcentrum zinvol is. Op Slaapinstituut.nl vind je meer informatie over verschillende slaapstoornissen en wat een slaaponderzoek inhoudt.

Leven met idiopathische hypersomnie: aanpassen zonder op te geven

Idiopathische hypersomnie vraagt om aanpassingen. Dat is gewoon waar. Maar het betekent niet dat je ambities de prullenbak in moeten. Het betekent wel dat je anders moet gaan plannen, beter moet gaan communiceren en soms keihard grenzen moet stellen.

Veel mensen merken dat het helpt om:

• eerlijk te zijn tegen directe collega’s of studiegenoten (in plaats van smoesjes over ‘drukke week’)
• vaste rustmomenten in te bouwen, ook als je je nét even iets beter voelt
• afspraken in de vroege ochtend of late avond zo veel mogelijk te vermijden
• niet alles te meten aan “hoe anderen het doen” – jouw energiebudget is gewoon anders

En ja, dat schuurt. Zeker in een cultuur waarin “druk, druk, druk” bijna een statussymbool is. Maar eerlijk is eerlijk: doorgaan op wilskracht werkt meestal maar tijdelijk. Je lichaam wint het uiteindelijk altijd.

Veelgestelde vragen over idiopathische hypersomnie

Is idiopathische hypersomnie hetzelfde als narcolepsie?

Nee. Ze lijken op elkaar omdat beide aandoeningen gepaard gaan met ernstige slaperigheid overdag. Maar bij narcolepsie zie je vaak kataplexie (plotselinge spierverslapping bij emoties), verstoorde REM-slaap en soms hallucinaties bij het in- of uitslapen. Bij idiopathische hypersomnie ontbreken die kenmerken meestal, en ligt de nadruk op lange slaapduur, moeilijk wakker worden en aanhoudende sufheid.

Kan idiopathische hypersomnie genezen?

Voor zover nu bekend niet. Het is meestal een chronische aandoening. Wel kunnen klachten in de loop der jaren wat schommelen. Met medicatie, een goede dagstructuur en aanpassingen in werk of studie kunnen veel mensen hun leven wél redelijk vormgeven, al blijft het een beperking.

Helpt meer slapen tegen idiopathische hypersomnie?

Dat is nou juist het frustrerende: extra slapen helpt vaak maar beperkt. Sommige mensen voelen zich iets beter met langere nachten, maar de kernklacht – die buitensporige slaperigheid – blijft meestal aanwezig. Het gaat dus niet alleen om kwántiteit van slaap, maar om hoe je hersenen die slaap verwerken.

Is het gevaarlijk om idiopathische hypersomnie onbehandeld te laten?

Gevaarlijk in de zin van levensbedreigend op korte termijn meestal niet, maar de risico’s zijn wel reëel: ongelukken in het verkeer door slaperigheid, fouten op het werk, uitval door overbelasting en een flink verminderde kwaliteit van leven. Daarom is het zinvol om de klachten serieus te nemen en behandeling of begeleiding te zoeken.

Hoe vertel ik dit aan mijn werkgever of school?

Hou het concreet. Leg uit dat je een medische slaapstoornis hebt waardoor je overdag veel slaperiger bent dan normaal, ondanks voldoende nachtrust. Vertel wat je nodig hebt om goed te functioneren: bijvoorbeeld later beginnen, geen nachtdiensten, mogelijkheid tot korte pauzes. Een brief van je specialist kan helpen om dit te onderbouwen.

Idiopathische hypersomnie is geen modewoord voor “ik ben moe”. Het is een serieuze slaapstoornis die je leven behoorlijk kan ontregelen. Als je jezelf herkent in de verhalen hierboven, is het geen zwaktebod om hulp te zoeken. Het is eerder een teken dat je je eigen lijf eindelijk serieus neemt.